Is het Johannes-evangelie nou wel of niet anti-joods?
In het Johannes-evangelie wordt opvallend vaak en negatief gesproken over ‘de Joden’. Jezus voert met hen stevige gesprekken. Vroeger is hierin altijd gelezen dat Jezus zich buiten het jodendom plaatste. Dat klopt niet, daarover zijn theologen het nu wel eens. Maar waarom dan toch felheid?
Door: Jan Engelen
In het Johannes-evangelie komen geen mensen voor die buiten de Joodse geschiedenis staan. Er zijn enkel een paar ‘Hellenen’ (Johannes 12,20) en ook zij zijn op weg naar de Tempel om daar te gaan bidden. Johannes is een Joods verhaal over Joodse mensen in een Joodse, geografische maar vooral ook culturele wereld. De mensen die daar ‘omgaan met hun leven en inzichten’ doen dat als velen, uitermate vitaal. Het gaat voor hen ergens over. Gaan mensen dan vaak zo agressief met elkaar om? Waarom zou je dat zó lezen? Dat ‘met elkaar’ is wel belangrijk. Daar hoort warmte en wrijving bij.
Ik heb vaker mensen horen spreken over ‘kamperen in Zuid-Frankrijk’. Sommigen zijn graag op een kampeerplaats waar veel Nederlanders ‘zitten’. Maar sommigen vinden het heerlijk als er geen Nederlanders zijn. En als dan toch de poort openzwaait en daar komt een NL-auto aanzetten dan hoor je ze zuchten. ‘Daar heb je ze weer, Hollanders!’ Mensen die zo reageren zijn geen anti-Nederlanders. Zo gaan wij soms gewoon met elkaar om. Ons kent ons. ‘Hollanders!’ Zo gaat het er ook aan toe in het Johannesevangelie: ‘Joden’!
‘Mijn huis is een huis van gebed en jullie hebben er een winkel van gemaakt’. Wat is daar de handel? Hoe handel je? De leerlingen die daarbij zijn herinneren zich dat er geschreven staat: ‘de ijver voor jouw huis vreet mij op’ (Jn 2,17). Alsof ‘zich herinneren’ en ‘wat geschreven staat’ ertoe doen. Het verhaal wordt verteld alsof Zijn gedrag de Boeken open maakt. ‘Mijn voedsel is, de wil van de Vader te doen’ (4,32). Waar leef je van en hoe leef je als die woorden je leven tekenen en leerlingen daarin mee kunnen gaan! ‘De wil doen van Hem die mij gezonden heeft en zijn werkt tot voltooiing te brengen’.
Het evangelie volgens Johannes is een tekst die zich op Joodse wijze afspeelt op een Joods toneel. Als zodanig is het in een niet-Joodse wereld terecht gekomen waar alles wat ín dat verhaal Joods is niet begrepen kon worden.
Dit evangelie is het verhaal van Johannes. Hij laat daarin zien hoe hij het leven van Jezus ziet en hoe hij begrijpt wat zich in dat leven aftekent, gebeurt, voltrekt. De hoofdstukken 2 tot en met 12 laten op een versnellende manier zien hoe de eerder opgemerkte afstand alsmaar groter wordt. ‘Als je vertrouwen hebt in Mozes dan heb je ook vertrouwen in mij want hij schrijft over mij. Als je geen vertrouwen hebt in zijn geschriften, hoe zou je dan op mijn woorden kunnen vertrouwen.’ (5,46v)
Een zo goed als nooit begrepen zin uit het vierde evangelie zegt dat je rechtvaardig moet oordelen (7,4). Een rechtvaardig oordeel – als je dat niet weet dan kom je er nooit op – is een oordeel overeenkomstig de Tora. Nicodemus zegt (7,51): Onze Tora veroordeelt een mens niet tenzij wanneer men eerst naar hem hoort en weet wat hij doet. De mensen van gezag in het evangelie beroepen zich steeds op ‘wij weten’ – zie Johannes 9. Als je weet hoef je niet meer te horen. Wat je dan te zien krijgt getuigt van veel onbegrip en pijn. Maar het er staat ook iets te gebeuren. De lezer wordt meegenomen en tot getuige gemaakt van onwaarschijnlijke zaken.
Voor Jezus bij Johannes is de verhoging van Jezus geen noodlottig bedrijfsongeval, niet primair het gevolg van samenzwering en verraad. Integendeel: Hij gaat daarvoor naar Jerusalem. Hij geeft er zijn ziel (leven) en geest voor zijn vrienden. Het is Zijn keuze. Daar kan men geen mens of mensen op aankijken. Johannes is geenszins anti-joods.
___
Van 23-25 oktober wordt in Abdij Koningshoeven ‘Om te beginnen is er het Woord’ (ofwel: “met Johannes meelezen”) georganiseerd: een driedaagse studieconferentie over joods lezen van het evangelie van Johannes. De conferentie is een initiatief van de Katholieke Raad voor het Jodendom (KRJ). Klik hier voor meer informatie.
___
Jan Engelen (1942) was van 1971 tot 2007 docent voor katechese en katechetiek aan de katholieke Pedagogische Academies in Amsterdam. Hij was van 2007 tot 2017 de laatste hoofdredacteur van Kerugma, een cahier voor de verkondiging, 60 jaar geleden opgericht door de Dominicanen. Hij wordt regelmatig uitgenodigd door geloofsgemeenschappen bij hun zondagse vieringen. Voor meer informatie: zie www.janengelen.nl/wie_def.htm.
