Recensie van ‘Van Abba tot Zondebok – Een joods-christelijke dialoog over Bijbelse misverstanden’

Dit boek wordt in het Woord vooraf een “noodzakelijk boek” genoemd, waar meer dan een halve eeuw op werd gewacht. Want sinds het verschijnen van de Concilieverklaring Nostra Aetate (28 oktober 1965) is er in de Rooms-katholieke kerk wel van alles gebeurd, maar het anti-joodse denken is nog lang niet uit het christelijk discours verdwenen. Het boek is dus vooral noodzakelijk voor christenen, maar ook joden en andersgelovigen kunnen er verklaringen vinden voor wat christenen beweegt.

Door: Cor Sinnema

Qua opzet doet het boek denken aan een encyclopedie: bijna zestig trefwoorden uit de joodse en christelijke tradities worden in alfabetische volgorde besproken en via doorverwijzingen nog aan andere trefwoorden gekoppeld. Hierbij moet het begrip trefwoord breed verstaan worden.

Opvallend is bijvoorbeeld dat paragraaf 4 van Nostra Aetate ook een apart trefwoord is, evenals Dabru Emet (een joods standpunt tegenover christenen en het christendom). Nostra Aetate wordt zelfs “volledig en woordelijk weergegeven, met de oorspronkelijke nummering van de voetnoten” (blz. 94-94). Het aantal trefwoorden had dus gemakkelijk nog groter kunnen zijn als alle woorden met een *) ook apart zouden zijn besproken. Het boek is in elk geval veel meer dan de zoveelste verklarende woordenlijst die aan veel boeken over joden en jodendom moet worden toegevoegd voor christenen en andere belangstellenden. Het zijn trefwoorden van Bijbelse thema’s en kwesties die spelen wanneer mensen uit joodse en christelijke tradities afzonderlijk en met elkaar een dialoog aangaan.

Voor dit gebruik in groepen probeert het boek veel historische fouten en vergissingen op te helderen en wil het afrekenen met verouderde christelijke opvattingen en denkbeelden. Elk trefwoord of ‘woordveld’ wordt beschreven in een artikel van ongeveer twee bladzijden. Het artikel begint met het woord of begrip zoals het bekend is. Dan volgt onder het kopje ‘Discussie’ een kort overzicht van de geschiedenis van dat woord, aangevuld met nieuwe recente meningen en opvattingen waaruit tevens duidelijk wordt welke nuancering hier noodzakelijk moet worden geveven. Vervolgens worden in ‘Perspectieven’ ideeën genoemd voor een vervolgstudie of -gesprek (perspectieven). Elk artikel eindigt met verwijzingen naar enige verdere literatuur, zowel in gedrukte (boeken, tijdschriften, verklaringen) als digitale vorm (websites).

De 33 mensen die aan het boek hebben meegewerkt worden aan het eind genoemd. Zij blijken bij hun werk niet over één nacht ijs te zijn gegaan. Al hun teksten zijn door een groep van minstens vijf mensen vooraf gelezen en besproken: door christenen én door joden. Deze werkwijze levert een prachtige waaier van inzichten en gedachten op die nu, aan het begin van onze eeuw, actueel zijn. De inleiding spreekt van “tussentijdse resultaten van de dialoog tussen joden en christenen”(blz. 14) en benadrukt dat het boek de weergave is van “een proces van heroriëntering” (blz. 16).

Het boek geeft de stand van zaken weer van wat er speelt in de dialoog en heeft hier een genuanceerde opvatting over. Een voorbeeld kan dit verduidelijken. De aanduidingen “het Oude Testament”, het “Oude of Eerste Testament”, “de joodse Bijbel” en “de Hebreeuwse Bijbel” worden door elkaar gebruikt. Ook worden ze een enkele keer heel nauwkeurig uitgelegd, zoals: “Heel wat christenen noemen het Oude Testament vandaag liever het ‘Eerste Testament’ of de ‘Hebreeuwse Bijbel’, om in te gaan tegen de opvatting dat dit deel van de Bijbel verouderd zou zijn. Zij willen aan de overtuiging vasthouden dat voor christenen beide delen van de Bijbel ‘Heilige Schrift’ zijn en dat het tweede deel zonder het eerste helemaal niet te begrijpen is.” (blz. 30) en “… het boek Jesaja, dat net als andere profetische geschriften van de joodse Bijbel in het Eerste Testament van de christelijke Bijbel werd opgenomen….” (blz. 41). De cesuur die door het gebruik van de woorden Oude en Nieuwe Testament wordt gemaakt, blijkt in werkelijkheid vaak flinterdun: in veel gevallen zijn deze delen helemaal in overstemming met elkaar. Dat laat goed zien in welk proces de dialoog tussen joden en christenen zich bevindt.

De paar kanttekeningen zijn vooral bedoeld om het boek te vervolmaken. De 57 trefwoorden zijn toevallig gekozen. Er zijn nog meer woorden en begrippen die een behandeling als deze eerste reeks verdienen. Hierbij valt te denken aan trefwoorden als “beloofde land”, het Heilige, Jom Kippoer (Grote Verzoendag), om er maar eens een paar te noemen.

Wanneer naar Bijbelboeken wordt verwezen, gebruikt dit boek ‘eigen’ afkortingen. Er wordt naar Mat, Marc, Luc of Filip verwezen. Waarom niet Mt, Mc, Lc en Fil zoals dat in huidige Bijbelvertalingen gebeurt of voluit?

De literatuur bij de afzonderlijke trefwoorden is best actueel en verwijst ook naar uiteenlopende Nederlandstalige publicaties, maar ze is helaas niet volledig. Zo is er wel aandacht voor de verklaringen die de Duitse bisschoppen hebben verspreid, maar worden de bisschoppelijk brieven van de Nederlandse Bisschoppenconferentie uit 1995 (‘Levend uit een en dezelfde wortel’), 1999 (‘Levend met een zelfde hoop’) en 2005 (‘de vreugde van het leren’) nergens genoemd. Bij de Algemene Websites en literatuur ontbreekt een verwijzing naar www.katholiekeraadjodendom.nl.

De literatuurlijst aan het eind is overgenomen uit de Duitse uitgave. Het zou handig zijn als hier ook naar Nederlandstalige boeken wordt verwezen.

Deze punten doen overigens geen afbreuk aan het algemeen oordeel. De titel van dit oorspronkelijk Duitse boek luidt: Von Abba bis Zorn Gottes. Irrtümer aufklären – das Judentum verstehen. Bij de Nederlandse uitgave werd de ondertitel uitgebreid met: “Een joods-christelijke dialoog over….” Dit zou de indruk kunnen wekken dat het gaat om een verslagboek van een voorbije joods-christelijke dialoog. Dat is maar ten dele waar. Het boek wil juist helpen om fouten en vergissingen op te helderen bij christenen die aan zo’n dialoog met joden gaan beginnen! Fouten en vergissingen komen geregeld voor en het zou daarom goed zijn als elke voorganger of predikant het boek zou kunnen raadplegen bij de voorbereiding van de preek of overweging om deze te voorkomen. Het boek geeft antwoord op vragen als: “hoe zat het ook al weer?” tot “hoe zeg je dat in deze tijd het beste?”.

Wat mij betreft is het niet gewoon een “noodzakelijk boek”, maar is het een “verplicht boek” voor iedereen die werkzaam is in het pastoraat of hiervoor in opleiding is.

De Duitse bisschoppenconferentie heeft de oorspronkelijk Duitse uitgave gesponsord om een ruime verspreiding mogelijk te maken. Het wachten is nu op een gezamenlijk Vlaams-Nederlands initiatief voor deze of de vervolguitgave met de aanbeveling om aan de hand van dit boek binnen elke nieuwe parochie een dialooggroep te starten.

Voor meer informatie over dit boek of om dit boek te bestellen: klik hier.

Cor Sinnema is secretaris van de Katholieke Raad voor het Jodendom