Recensie van ‘Hemelse vensters aan het Woord’

Chagall heeft zijn joodse wortels gekoesterd. Dat is te zien in vrijwel al zijn werk en in het bijzonder in de ramen van de Sankt Stephanskirche in Mainz, waarvoor hij in 1985 op 96-jarige leeftijd nog zijn laatste ontwerp maakte. Zijn medewerker Charles Marq verzorgde de laatste twaalf (abstracte!) ramen.

Door: Cor Sinnema

Het is een boek met prachtige foto’s. Deze vormen het hart van het boek. De veertien vensters en ontwerpen van de gotische ramen in het priesterkoor staan elk minstens tweemaal afgedrukt. De auteurs beperken zich tot drie in het priesterkoor: het grote middenraam uit 1977 met scenes uit Genesis (Abraham) en Exodus (Jakob en Mozes) en de twee flankerende ramen uit 1978. Het ‘mannenraam’ rechts bevat de verhalen van Elia en David en verwijst naar de profeten Ezechiël, Jeremia en Jesaja. Het ‘vrouwenraam’ links ‘citeert’ uit Genesis (Adam en Eva, Isaak en Rebakka, Hagar en Sara, Rechters (Debora) en 2 Samuel (David en Batseba). De andere ramen in de kerk worden nauwelijks genoemd.

De grondslag vormt het manuscript van Nico Tromp en Jacques Maas. Tromp was hoogleraar exegese van het Oude Testament en Hebreeuws aan de Faculteit Katholieke Theologie van de Universiteit van Tilburg. Hij overleed in 2010. Dit is het laatste manuscript waaraan hij heeft meegewerkt. Het dreigde ‘een zinkend schip’ te worden, volgens het Woord Vooraf, maar werd op tijd gered door zijn vriend en collega Jacques Maas, tot 2012 universitair (hoofd-)docent en onderzoeker voor catechetiek en didactiek aan dezelfde faculteit. Maar het boek lijkt vooral te danken aan de uitgever en de sponsors die het hebben aangedurfd om het alsnog uit te geven.

Tromp en Maas hebben de semiotiek, een methode om teksten te analyseren en te lezen, toegepast op ‘kijken naar kunst’. Zij zien de ramen als ‘semiotische objecten’ en noemen het toepassen van deze methode ‘van binnenuit kijken’. De voorstellingen moeten zelf aan het woord komen. De methode zelf komt niet helemaal uit de verf. Wat rest is een uitvoerige analyse in het jargon van de semiotiek, met woorden als ‘discursief geheugen’, parcours, traject, transformaties. Ze is een didactisch hulpmiddel om gevisualiseerde Bijbelverhalen te ‘lezen’, te inventariseren en te beschrijven. Ze helpt om een verhaallijn te zien in plaats van naar afzonderlijke plaatjes te kijken. Ze wijst op de beweging van onder naar boven en, dankzij de grote hoeveel engelen, van boven naar beneden. Ze helpt ook bij de horizontale vergelijking van de afbeeldingen, maar de vraag blijft of de lezer of kijker hiermee een verhaal kan (re)construeren. Vaak vallen de woorden hypothese, vermoeden en suggestie.

Het joodse accent wordt gewaarborgd door de joodse afkomst van Chagall. De nadruk valt op de centrale afbeelding van het ‘offer van Abraham’ dat volgens de joodse traditie beter als ‘binding van Isaak’ aangeduid had kunnen worden.

Dit boek is een memorial. Een herinnering aan Nico Tromp. Zijn gedichten zijn een passende omlijsting van ‘zijn’ laatste manuscript. De Stephanuskerk is tijdens de Tweede Wereldoorlog platgebombardeerd en na de oorlog langzaam maar zeker weer opgebouwd en gerestaureerd. De ramen van Chagall zorgen voor een blijvend monument van verzoening. Mooi dat het in dit herdenkingsjaar het licht kon zien.

Klik hier voor meer informatie over het boek of om het boek te bestellen.

Cor Sinnema is secretaris van de Katholieke Raad voor het Jodendom