Recensie van ‘Primo Levi na God – Verhalen van een nieuwe Bijbel’

Auschwitz staat voor iets wat onbeschrijfelijk is, waar gewoon geen woorden voor bestaan, wat niet te zeggen is. Het is “een plaats waar de mens actief tot niets gemaakt wordt, teruggebracht wordt tot de modder waaruit hij is geschapen.” (blz. 112) Toch is het getuigenis van mensen die de verschrikkingen in het kamp hebben overleefd, tot Holocaustliteratuur gaan behoren. De Joods-Italiaanse chemicus Primo Levi is een van deze getuigen. Joyce Rondaij is gefascineerd door zijn literaire werk dat bestaat uit romans, essays, gedichten en verhalen.

Door: Cor Sinnema

Rondaij promoveerde vorig najaar aan de Protestantse Theologische Universiteit en laat met de publieksversie van haar proefschrift een groter publiek kennismaken met Primo Levi’s Verbeelding van het onvoorstelbare. Ze probeert te begrijpen hoe Levi (religieuze) taal gebruikt om er tóch uiting aan te geven. Ze onderzoekt de vraag hoe theologie heeft geholpen bij de interpretatie van Levi’s werk, of liever andersom: hoe het werk van Levi een bijdrage kan leveren aan een theologie over ‘God na God’.

De atheïstische Levi verwijst in zijn werk regelmatig naar God en naar religieuze thema’s. Op een speelse en creatieve manier maakt hij gebruik van Bijbelteksten.

Rondaij spitst haar onderzoek toe op drie thema’s: onrechtvaardig lijden, chaos en schepping, en goed en kwaad. Via close reading van enkele teksten van Levi’s oeuvre gaat ze na welk godsbeeld daarbij een rol speelt. Wat betreft het eerste blijkt dat Levi zich evenals veel andere joden herkende in het boek Job. Rondaij schrijft: “Na de Holocaust werd het boek (Job) een belangrijke tekst om het fundamentele raadsel van een goede God en onrechtvaardig lijden te bespreken.” (blz. 65) Bij het tweede thema, chaos en schepping, laat Rondaij zien hoe Levi de scheppingsverhalen uit Genesis gebruikt “om het tegenovergestelde proces van schepping te presenteren – dat van de vernietiging van de mens.” (114). In het derde thema laat ze zien dat Levi goed en kwaad de suggestie wekt “dat iedereen een Kaïn tot zijn broer zou kunnen zijn, ook als er geen duidelijke overtreding is.” (blz. 205)

De scheiding tussen heilig en profaan, tussen het religieuze en seculiere, tussen het transcendente en seculiere is niet altijd scherp te trekken. Uiteindelijk is er weinig verschil tussen de vrome gelovige en de ongelovige. De vernietiging van de tempel betekende het einde aan de religie van de vaderen, van een traditie en een volk. Rondaij ziet een parallel met het plein voor de synagoge in Turijn, Piazette Primo Levi. Het plein ligt voor de synagoge waar Levi bar mitswa werd. Dit ‘tempelplein’ is te beschouwen als de tussenruimte tussen de religieuze en de seculiere wereld. Levi blijft spelen op het plein en gaat niet naar binnen. Hij is “onervaren met de God die in de synagoge beleden wordt maar is toch geïnspireerd door de traditie en de verhalen.” (blz. 236)

Bij lezing van deze indrukwekkende studie moest ik denken aan de narthex in oude christelijke kerken. Ook deze ruimte vormt de overgang van het profane naar het heilige. Het is het portaal of de voorhal, waar doopleerlingen doorheen moeten om ‘binnen de kerk’ te komen, maar deze is tegelijk ook de ruimte waar gelovigen weer doorheen moeten om mensen ‘buiten de kerk’ te ontmoeten.

Het boek van Rondaij beweegt zich op een hoog abstract en theoretisch niveau. Het stelt belangrijke en fundamentele vragen aan filosofen en theologen om zich in de komende tijd mee bezig te houden. Het vraagt om lezing en herlezing.

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom Den Bosch en was tot juni 2021 bestuurslid van de KRJ