Recensie van ‘NBV21 – De vertaalmethode toegelicht’

In verschillende edities verscheen vorige maand NBV21: een herziening van de Nieuwe Bijbel Vertaling (NBV) uit 2004. Koningin Beatrix mocht toen het eerste exemplaar van deze vertaling op 27 oktober ontvangen. Als eerste Nederlander las zij daarna enkele verzen uit Genesis 1 voor. Zeventien jaar later ontving haar zoon, Willem Alexander, het eerste exemplaar van de herziene versie op woensdag 13 oktober 2021.

Door: Cor Sinnema

De oorspronkelijke nieuwe vertaling (NBV) was in 2004 ontworpen “als een nieuwe, interconfessionele kerkbijbel, voor het hele Nederlandse taalgebied”. Een “ongekend breed geheel van stromingen (protestants, katholiek en joods)” kon zich in dit project verenigen. De herziene versie blijkt dit keer uitsluitend het werk van het Nederlands Bijbelgenootschap. Ze hebben 12.000 wijzigingen aangebracht. Het is hier niet de plaats om alle 12.000 detailveranderingen te bespreken.

Opvallende wijzigingen
Het meest opvallend is natuurlijk het gebruik van hoofdletters wanneer het gaat om de persoonlijk voornaamwoorden bij God (Ik, U, Hij); het zijn eerbiedshoofdletters, waar de meeste lezers om gevraagd zouden hebben. Zeer breed leeft het gevoel dat dat passend is in het spreken over God. De weergave van de godsnaam zelf is heer (in klein kapitaal). Daar is in veel persberichten al op gewezen. Deze verandering wordt ook op de eerste bladzijde als leeswijzer vermeld voorafgaand aan de tekst. Daarna begint in de standaarduitgave direct de vertaling van de tekst van Genesis. Er zijn geen inleidingen, alleen een Verantwoording van vier bladzijden achteraf en een bladzijde met informatie over de Duurzaamheid van de uitgave (met leeslinten die gemaakt zijn van gerecyclede petflessen), een Woordenlijst en Waar kan ik lezen over? (met enkele verhaaltitels), 5 kaarten en informatie over Het Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap: de Bijbel voor iedereen. Maar geen enkel woord over het brede geheel van stromingen.

Verder valt op dat de herziening van 2021 is uitgevoerd door deskundigen van alleen het Nederlands Bijbelgenootschap. Jammer genoeg met deelname van slechts enkele anonieme katholieke individuen. In 2006 heeft het NBG de KBS uitgekocht uit het project dat ze samen in 1994 zijn begonnen. Over de samenwerking met de joodse gemeenschap/synagoge wordt niet gerept. De folder van de Querido Facto-uitgave spreekt van “een editie met alle bijbelboeken die door joden, protestanten, katholieken én lutheranen als gezaghebbend worden beschouwd”. Horen de lutheranen niet meer bij de Protestantse Kerk in Nederland? Waarom is de Raad van Kerken (RvK) hier niet bij betrokken? Of het Overleg Joden en Christenen (OJEC)? Het is jammer, want zolang verwante godsdiensten hun eigen inzichten blijven koesteren boven of tegenover die van de ander, zijn we nog ver weg van het oecumenisch ideaal, waar het bij dit vertaalproject toch om begonnen was. Ik moest denken aan het spreekwoord “Elke ketter heeft zijn ketter”. Dat wijst erop dat er altijd wel een Bijbeltekst te vinden is waarop iemand zich kan beroepen. Ook nu kan elk kerkgenootschap weer zijn eigen versie beter/mooier blijven vinden dan die van de ander. Ik stem in met de stelling dat je nooit op één bijbelvertaling moet varen, maar er altijd twee of drie moet nemen. De Standaardeditie van het NBG, die me werd toegestuurd, is overigens zonder de oudtestamentische deuterocanonieke boeken. (Er is ook een editie met deuterocanonieke boeken; en er is er een met kunstwerken).

De vertaalmethode toegelicht
De discussie die volgde op de NBV-editie uit 2004 mondde uit in vier methodische vertaalprincipes, waaraan in dit bovengenoemd boek over NBV21 – De Vertaalmethode toegelicht elk een hoofdstuk wordt gewijd. Het zijn: consistentie, motiefwerking, wetenschappelijk draagvlak, en invulling. Ik heb me gewaagd bij elk principe een voorbeeld te vinden uit het begin van het evangelie van Lucas.

Een voorbeeld van inconsistentie is het feit dat Maria de ene keer maagd werd genoemd en de andere keer ‘jonge vrouw’. Van verschillende kanten is er al op gewezen dat dit in de NBV21 nu overal gelijk is. De NBV 21 leest in Lucas 1,27 nu: “een meisje dat was uitgehuwelijkt aan een man die Jozef heette, een afstammeling van David. Ze heette Maria en was nog maagd.” Mogelijk is deze vetgedrukte aanvulling bedoeld om katholieken tegemoet te komen, maar het staat niet in de grondtekst!
Een voor de hand liggend voorbeeld van motiefwerking kon ik niet in het boek vinden in het begin van Lucas. Misschien mag ik er één voorstellen. In vers 1,39 worden in de grondtekst twee werkwoorden gebruikt, die in de NBV21 opnieuw, zoals in veel gangbare vertalingen, worden verdoezeld. NBV21 leest: “Kort daarop reisde Maria in grote haast naar het bergland, naar een stad in Juda…” Beter zou het geweest zijn als hier had gestaan: “Maria stond op en ging met spoed naar het bergland…” (Lucas 1, 39). Ik kom hierop omdat de Wereldjongerendagen in 2023 dit vers als motto heeft gekozen. Juist die combinatie van opstaan en op reis gaan is een veelvoorkomend motief in de bijbel, dat nieuwe lezers kan inspireren.
Als voorbeeld van wetenschappelijk draagvlak viel me het gebruik van het woord ‘bier’, als gewijzigde vertaling voor ‘andere drank’ of ‘gegiste drank’ (NBV) of ‘sterke drank’ (Willibrordvertalingen). Het argument om te spreken van ‘wijn en bier’ is overigens best plausibel. Het staat o.a. in Lucas 1,15.
Het vertaalprincipe invulling viel me op wat in het begin van Lucas (2,51) wordt vermeld over Jezus als twaalfjarige na zijn optreden in de tempel. NBV21 leest: “Hij reisde met hen terug naar Nazaret en was hun gehoorzaam.” Hier zijn de woorden ‘voortaan’ en ‘was’ uit de NBV weggelaten omdat deze tot het misverstand zouden kunnen leiden dat Jezus vóór zijn optreden ongehoorzaam was. Dat is niet wat Lucas hier wil zeggen. Wat Lucas wel wilde zeggen is volgens de grondtekst dat Jezus zich onderwierp aan het gezag van zijn ouders.

Het boek waarin de vertaalmethode met vier principes wordt toegelicht helpt om het aantal voetnoten in de bijbelvertaling te beperken. Het is verder een goede hulp bij de voorbereiding van de preek. Het maakt veel duidelijk, maar er blijven vragen over en er zullen ongetwijfeld weer nieuwe vragen bij komen. Het verschijnen van NBV21 is een mooi bewijs dat het bij de Bijbel gaat een ‘levend woord’ is, wat keer op keer in andere woorden zal moeten worden verkondigd.

Boekgegevens:
Titel: NBV21. De vertaalmethode toegelicht | Auteurs: Matthijs de Jong en Cor Hoogerwerf | Uitgeverij: NBG/Nederlands-Vlaams Bijbelgenootschap | ISBN: 978-90-8912-260-5 | Prijs: € 19,95

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom Den Bosch