Recensie van ‘Dan liever dood!’
Het boek Dan liever dood! gaat over de diversiteit aan voorstellingen over het martelaarschap die de onderzoeksgroep van de Faculteit Religie en Theologie van de Vrije Universiteit vanaf 2017 heeft bestudeerd. Hoewel het woord ‘martelaar’ geen eenduidig begrip is, hebben de verschillende auteurs hun theorieën gebundeld. De meeste auteurs zijn vertegenwoordigers van de grote levensbeschouwelijke stromingen (hindoeïsme, boeddhisme, jodendom, christendom, islam) en zijn werkzaam aan de Vrije Universiteit. De anderen zijn verbonden aan de UvA, Leiden en Utrecht, en houden zich bezig met Religiewetenschappen of Vergelijkende Godsdienstwetenschap. Zij zorgen ervoor dat ook martelaarschap uit seculiere kring wordt ingebracht.
Door: Cor Sinnema
Samen komen ze tot de werkdefinitie van wat zij onder ‘martelaarschap’ verstaan: “Een martelaar is iemand die, in ere bij de eigen politieke en/of religieuze groep, onder zeer dreigende omstandigheden een gewelddadige dood verkiest boven het gehoor geven aan het bevel van het onderdrukkend gezag.” Vier hoofdelementen uit deze werkdefinitie worden met drie actuele gesprekspunten aangevuld, die vanuit diverse religieuze groepen verschillend worden gewaardeerd: gaat het om moedwillig of vrijwillig getuigenis; betreft het een anoniem slachtoffer of wordt zij/hij als publieke ‘held’ gezien; is er sprake van onthechting en wereldverzaking bij het slachtoffer?
Het boek volgt bij de beschrijving van de bronnen en tradities geen historische indeling, maar begint na het inleidend hoofdstuk met het christendom, omdat het begrip martelaar daarbinnen is opgekomen. Daarna volgen verslagen van joods en islamitisch bronnenonderzoek in het derde en vierde hoofdstuk. De boeddhistische en hindoeïstische bronnen worden besproken in hoofdstuk vijf en zes. Dat het niet alleen een religieus fenomeen is, blijkt uit het zevende hoofdstuk, waarin ook aandacht besteed wordt aan ‘seculier martelaarschap’. Deze bijdrage beperkt zich tot de West-Europese context met een uitstapje naar de Verenigde Staten. Het blijkt dat seculiere motieven gaandeweg toenemen, maar dat de religieuze achtergrond nooit helemaal verdwijnt. De studie besluit met “Martelaarschap in vergelijkend perspectief”. Dit achtste hoofdstuk bewijst dat vergelijkende godsdienstwetenschap nog een jonge discipline is, die moeite heeft haar bestaansrecht te bewijzen. Vergelijken kan, en verheldert de betekenis en zin van het martelaarschap.
Beroemde martelaren uit het begin van het christendom waren vaak afkomstig uit de elite en zijn populair gebleven dankzij relikwieën en gedenkdagen. Vanaf de negende eeuw zijn hier tijdens de kruistochten de strijdende martelaren bij gekomen en verviel het kenmerk van de passieve martelaar. Sinds de reformatie werd individuele standvastigheid ook een kenmerk. Tot slot kwamen er politieke doelen bij en in de VS de strijd tegen racisme en gelijke rechten.
Kerken kennen een lange traditie van canonisering van martelaren, waarbij de vroege martelaren als inspiratie dienden voor latere. Het christelijk martelaarschap staat in het teken van de navolging van Jezus. In het jodendom geldt martelaarschap als ‘een noodzakelijk kwaad’, dat men niet moet zoeken. Het Hebreeuws kent feitelijk geen woord voor martelaar. Alleen in heel uitzonderlijke gevallen zal de dood verkozen worden boven het overtreden van G-ds regels. Beter is het te vluchten of onder te duiken. Niettemin zijn er in de loop der eeuwen enorm veel joden als martelaar gestorven. Met twee narratieven binnen de islam wordt aandacht besteed aan geweldloos martelaarschap vanaf Kaïn en Abel tot en met de Arabische Lente die in 2011 begon. Bij de laatste ontbrak het motief van sterven omwille van God. De bijdrage over martelaren in het boeddhisme is opgedragen aan 165 Tibetanen die zichzelf in brand hebben gestoken. Er is in het klassiek-hindoeïsme geen concept van ‘martelaar’. Als het ontstaat is het met de politieke strijd tegen het Britse koloniale regime verbonden. Behalve de geweldloze methoden van het hindoe nationalisme onder leiding van Mahatma Gandhi bestaat er ook een militante vorm, die onverzoenlijker is.
Wie verwacht dat er een toepassing volgt van de werkdefinitie en het verdere duidingskader, komt bedrogen uit. Het gesprek daarover moet in feite nog beginnen. Er zou wel meer gezegd kunnen worden over martelaarschap en de betekenis in de herinneringscultuur. Er is geen consensus, niet één bepaalde grond-voorstelling. Edith Stein bijvoorbeeld was een slachtoffer van de Holocaust. Is zij nu wel of geen martelaar? Haar heiligverklaring wordt in elk geval door velen bekritiseerd. Hoe staat het met Pim Fortuyn, die eens werd omschreven als een ‘zelfbenoemde martelaar van het vrije woord’? Wat te doen als martelaren van hun voetstuk vallen, zoals Frans van der Lugt?
Dit studieboek is slechts een eerste stap in de dialoog. Het bevat veel informatie over hoe er binnen de verschillende tradities wordt aangekeken tegen martelaren. Deze tradities bestaan vooral naast elkaar. Van een jaarlijkse “Dag van de martelaren” die in veel landen gevierd wordt, zoals in India waarbij de moord op Mahatma Gandhi wordt herdacht, is in ons land geen sprake. Het lijkt erop dat de ‘gebedsdienst voor de martelaren’ die jaarlijks werd georganiseerd, in 2019 voor het laatst is geweest.
Ik moest denken aan het boek van Niek Schuman uit 1985: “Wij zijn de eersten niet“. Hierin was een nieuwe getuigenkalender opgenomen, naar analogie van de oude Rooms-katholieke martelaarskalender. Christenen lijken het onderling niet eens wie tot martelaren gerekend kunnen worden. Een ‘oecumene van het bloed’, die alle christenen door het lijden zou kunnen verenigen is nog ver te zoeken. Ik vermoed dan ook dat paus Franciscus van wie deze omschrijving is, dit jaar op Goede Vrijdag bij het Colosseum in Rome, symbool van de eerste martelaren, de kruisweg wel weer vooral zal bidden voor de ‘eigen groep’.
Boekgegevens
Dan liever dood! Over martelaren en hun religieuze drijfveren. Onder redactie van Henk Bakker en Bert Jan Lietaert Peerbolte. Amsterdam University Press, 2022, ISBN 978 94 6372 507 1, 286 blz. € 24,99
Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom Den Bosch
