Maimonides en de interreligieuze dialoog
Omdat onze voorzitter momenteel geniet van een welverdiende vakantie, is aan mij – als secretaris van de KRJ – gevraagd om hier een woordje te schrijven. Dat doe ik graag, al moest ik wel meteen terugdenken aan mijn eigen vakantie: een rondreis door Spanje, en dan vooral door Andalusië.
Door: Roman Gruijters
Reeds in Toledo werd ik geraakt door de rijke Sefardisch-joodse nalatenschap: de mooie Joodse wijk, met haar nog altijd herkenbare synagogen die later tot kerken zijn omgevormd. Nog sterker ervaar je die gelaagde geschiedenis in het Moorse rijk van Al-Andalus, waar moslims, joden en christenen eeuwenlang in relatieve vrede samenleefden en samen een buitengewoon rijke cultuur voortbrachten. Relatief: want dat beeld van tolerantie is soms wel wat geromantiseerd. Uiteindelijk kwam er na de val van Granada in 1492 een abrupt en gewelddadig einde aan die tolerantie, toen vele joden en moslims werden verdreven.
In Córdoba bezocht ik – na de wereldberoemde Mezquita – de prachtige wijk Judería. Daar vind je niet alleen een eeuwenoude synagoge en het Sefardische museum, maar ook het geboortehuis van Maimonides. Deze grote Joodse denker, geboren in 1138, belichaamt als geen ander de spanning én de vruchtbaarheid van de interactie tussen verschillende theologische en filosofische inzichten.
Toen de Almohaden Córdoba in 1148 veroverden en de joden voor de keuze stelden zich te bekeren of te vertrekken – met de dood als alternatief – moest hij met zijn familie vluchten. Via vele omwegen belandde hij uiteindelijk in Fustat, bij het huidige Caïro. Daar vond hij opnieuw ruimte om als jood te leven. Hij werd er rabbijn, filosoof en arts, en kreeg de bijnaam Rambam: een acroniem van Rabbi Mosjé ben Maimon.
Maimonides is tot op vandaag een voorbeeld voor de interreligieuze dialoog. Niet alleen omdat hij als brugfiguur leefde in een multiculturele en religieus diverse context, maar ook door zijn werk. Of je nu de Bijbel leest of de werken van Plato en Aristoteles – zo stelde hij – ze getuigen uiteindelijk van dezelfde inzichten. Voor hem kon er maar één waarheid bestaan, en daarom probeerde hij de heilige geschriften en de wijsheid van de filosofen met elkaar te verzoenen. Want de waarheid betreft altijd de ene ware God. Hij is de Waarheid.
In zijn Misjnee Tora bracht hij voor het eerst een systematisch overzicht van alle joodse leefregels, die volgens hem zonder tegenspraak op hetzelfde doel gericht moesten zijn: het dienen van de Ene. In zijn meesterwerk Gids voor de verdoolden ging hij nog verder. Daar legt hij uit dat de Thora niet alleen religieuze voorschriften bevat, maar ook verborgen wijsheid over de kosmos en de natuur – inzichten die Abraham, Mozes, maar ook Plato en Aristoteles deelden. Zo is Jakobs droom met de ladder geen letterlijke beschrijving van het engelenverkeer, maar een allegorie voor de orde van de schepping: een ladder der natuur die van de mens naar God voert.
Maimonides’ streven naar logische samenhang, naar een waarheid die filosofie en geloof niet uitsluit maar juist samenbrengt, maakt hem ook vandaag de dag inspirerend en relevant. Zoals hij zelf zei met een uit Spreuken 25:11 geleende metafoor:
“Iemand die de gevulde schalen op een afstand ziet, ziet slechts zilver. Wie dichterbij komt en door de openingen kijkt, ziet goud glinsteren.”
Die zoektocht naar het goud achter de schijn, naar de diepere waarheid die ons allen verbindt, is ook voor onze tijd een kostbare les – juist in een wereld waarin religies en levensbeschouwingen elkaar vaak nog met wantrouwen bezien.
Vandaag rust het graf van Maimonides in Tiberias, in Israël. Het is een belangrijk bedevaartsoord, onlangs nog opgeknapt, dat jaarlijks talloze bezoekers trekt. Zijn nalatenschap leeft voort – niet alleen in de joodse traditie, maar ook in de interreligieuze ontmoeting die wij vandaag met nieuwe urgentie nodig hebben.
Met hartelijke groet,
Roman Gruijters, secretaris
Katholieke Raad voor het Jodendom
