Recensie van ‘Het verweer van Etty Hillesum tegen het nazisme’
De oorlogsdagboeken en brieven van Etty Hillesum (1914-1943) blijven een bron van inspiratie. Onlangs verscheen de handelseditie van het proefschrift van Lotte Bergen waarin zij onderzoek doet naar sporen van agency. Dit sociologische begrip kan worden weergegeven met handelingsvrijheid, mits we daar niet alleen het vermogen maar ook de wil ertoe verstaan. Naast docent geschiedenis en burgerschap is Bergen directeur van het Etty Hillesum Huis, het geboortehuis van Etty in Middelburg, de thuisbasis van het Etty Hillesum Onderzoekscentrum.
Door: Cor Sinnema
In haar boek staat opnieuw de vraag centraal waarom Etty ervoor koos om niet onder te duiken en de kans tot overleven voorbij liet gaan. Bergen probeert achter de keuze van Etty te kijken en beschrijft minutieus hoe haar agency zich ontwikkelt in haar dagboeken en brieven. Want dagboekschrijven is een uiting van agency en Etty’s teksten “weerspiegelen haar zoektocht naar de diepere betekenis van het bestaan, een existentiële zoektocht die spiritueel, ethisch, literair en filosofisch van karakter is”. (blz. 55) Bergen onderscheidt drie fasen in de persoonlijkheidsontwikkeling van Etty, die haar brengt tot drie grote delen, onderverdeeld in negen hoofdstukken. Hier gaan Voorwoord, Proloog, Inleiding en het eerste hoofdstuk over Etty en haar familie aan vooraf. Het boek eindigt met een Slotbeschouwing, Dankwoord, Noten, Bibliografie en Over de auteur.
De eerste fase begint als Etty in therapie gaat bij Julius Spier. Op die dag, 9 maart 1941, begint ze aan het eerste cahier van haar dagboek en leert ze ‘therapeutisch schrijven’: een proces van geboren worden tot werkelijke, innerlijke zelfstandigheid. Ze slaagt erin gedurende een klein jaar structuur aan te brengen in haar chaotische en onrustige innerlijk. Later neemt ze zich voor kroniekschrijfster te worden van haar tijd. Bergen noemt het een fase van ‘vrij worden’, waarin Etty het fundament legt om haar agency te ontplooien en vorm te geven.
In de tweede fase ontwikkelt Etty in een tijdbestek van vierenhalve maand een eigen visie op antisemitisme en ideeën over de vijand. Ze laat zich niet bang maken door het systeem en neemt de regie over haar leven. Dat blijkt uit de manier waarop ze zich verhoudt tot de oorlog en de vervolging en alle maatregelen tegen de Joden. Een apart hoofdstuk wordt gewijd aan de lotsfilosofie van Etty en haar godsbeeld. Ook hieraan geeft zij hier een eigen invulling. Ze houdt het heft in eigen hand. In deze fase verdwijnen oude zekerheden en heeft zich de nieuwe situatie zich nog niet aangediend.
De derde fase gaat over de tijd dat Etty werkt bij de Joodse Raad en de elf maanden waarin ze als vrijwilligster in het doorgangskamp Westerbork actief is. In deze periode bepaalt zij haar eigen koers en behoudt ze het eigenaarschap over haar leven. Als kroniekschrijver plaatst ze haar ervaringen in wereldhistorisch perspectief en vindt een nieuwe levenstoon.
De studie van Bergen bundelt bestaande inzichten uit andere disciplines en is een goed uitgangspunt om de ontwikkeling van de gedachtewereld van Etty opnieuw in kaart te brengen. Bergen beschrijft met veel respect en bewondering de persoonlijke, spirituele en literaire ontwikkeling van Etty, vooral haar zielenroerselen. Antwoorden op de vraag waarom ze deed wat ze deed, is niet anders dan in eerdere onderzoeken, maar laat goed zien hoe Etty door te ‘luisteren in zichzelf’ meer grip krijgt op haar gedachtestroom en zichzelf leert aansturen. We leren hoe Etty het lot met het Joodse volk wilde ondergaan en naar kamp Westerbork ging als ‘sociaal werkster’, omdat ze zo meer zou kunnen betekenen voor haar medemens. Een zeer leesbare en waardevolle aanvulling op de vele eerdere studies.
Boekgegevens
Het verweer van Etty Hillesum tegen het nazisme. Sporen van agency in haar dagboeken en brieven uit Amsterdam en Westerborg, 1941-1943, Lotte Bergen, Walburg Pers, Zutphen, 2025, ISBN 978 94 6456 618 5, 303 blz. € 24,99
Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom Den Bosch
