CHAI: 18x overleven en over leven voor, tijdens en na de Holocaust

Het onlangs verschenen boek CHAI: 18x overleven en over leven voor, tijdens en na de Holocaust bevat achttien geschreven en gefotografeerde portretten van Nederlandse Joden die voor, tijdens en na de Tweede Wereldoorlog geboren zijn. De geschreven portretten zijn van Alice ten Napel, de kleurenfoto’s van Claudia Kamergorodski. Voor het boek heeft Ten Napel overlevenden tussen 2017 en 2022 geïnterviewd. Daarnaast heeft ze veel gebruik gemaakt van andere bronnen zoals archieven, kranten, boeken, publicaties, websites, YouTube-filmpjes, televisiefragmenten en radio-uitzendingen. Achter in het boek worden deze bronnen vermeld.

Door: Cor Sinnema

Het boek begint direct na de inhoudsopgave met het eerste portret zonder voorwoord of inleiding vooraf. Uit de achterflap en de publiciteit blijkt waarom het achttien verhalen zijn geworden: het woord Chai betekent leven. Dit woord is samengesteld uit de letters chet en jod van het Hebreeuwse alfabet. Deze tekens staan ook voor de cijfers acht en tien. De getalswaarde achttien is een van de belangrijkste symbolen in het jodendom, een ‘geluksgetal’, een symbool voor leven en een teken van hoop.

Het boek laat de lezer kennismaken met het Joodse leven van twaalf vrouwen en zes mannen die werden geboren tussen 1926 en 1945. Zij behoren tot de laatste overlevenden. Onder hen bevinden zich drie echtparen. Drie van de achttien zijn inmiddels overleden. Eén van hen, Virry de Vries Robles (geboren in 1932), stierf kort na het gesprek dat de schrijfster met haar had, op 3 maart 2022. Bij het verschijnen van het boek waren ook Sophia Maria Engelsman-Huisman (1926) en rabbijn Izak Vorst (1938) gestorven.

Het is een reconstructie van achttien indringende levensverhalen met herinneringen aan hun Joodse (voor)ouders en familie. Hierbij komen karakteristieke Joodse tradities aan de orde, zoals het Joodse verenigingsleven, het Joodsch weekblad, Joodse les, koosjer eten, de Joodse feestdagen, de Joodse religie, Joods Maatschappelijk Werk. Het accent ligt op de herinneringen aan de jaren die zij bij hun eigen ouders, onderduikouders, pleegouders, adoptieouders of stiefouders hebben doorgebracht en de (latere strijd om de) voogdij. De levensverhalen geven informatie over onderduik- of kampervaringen van henzelf, hun ouders en hun familie. Naast de verwerking van de eigen oorlogservaringen en die van de vele vermoorde familieleden komt de sterke wil naar voren om te leven, want Joods leven gaat verder! Ze vertellen over “de voorbeelden van hoe je ondanks vele trauma’s toch veerkrachtig en positief in het leven kunt staan” (blz. 131). Veel Nederlandse Joden gingen ‘op alia’ (emigratie naar Israel), want daar zouden de kansen liggen om Joods leven voort te zetten: de opbouw van de staat Israel, het verblijf in de kibboets. Het is zoals één van hen zegt: “Net als zoveel van die oorlogskinderen dachten wij: ga door, bouw een nieuw leven op en werk aan je carrière. Wat gebeurd is, is gebeurd. Niet omkijken!” (225/226)

Ze hebben alle achttien graag meegewerkt aan de totstandkoming van dit boek en vinden het belangrijk om hun verschrikkelijke geschiedenissen te delen, maar ook om te vertellen van de rijkdom van Joodse tradities. Veel van hun ouders en familie hebben hun emoties altijd willen verstoppen en er nooit of pas veel later over kunnen praten. Relaties kwamen onder druk en hebben meer dan eens geleid tot (vecht)scheidingen. Toch overheerst dankbaarheid. Dat blijkt onder andere uit het aantal Yad Vashem-onderscheidingen dat de overlevenden hebben aangevraagd voor hun pleeg- of onderduikouders.

Het is een bijzonder boek, mede door zijn vormgeving. Het heeft een gitzwarte omslag en elk nieuw portret begint met een zwarte bladzijde, maar de foto’s van de achttien mensen stralen door de kleur een en al levenslust uit. Het boek kent twee uitvoeringen: een paperbackeditie en een luxe-box met 18 aparte boekjes. Het is een prachtig tijdsdocument dat helpen kan om de Holocaust blijvend te herinneren en de onwetendheid hierover te bestrijden.

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom Den Bosch