“Dat je niet meer naar de sjoel kunt gaan, voelt als fantoompijn”
Eeuwout Klootwijk vroeg aan een aantal Joodse gesprekspartners hoe zij deze coronatijd beleven. “Dat je niet meer naar de sjoel kunt gaan, voelt als fantoompijn”, vertelt Ruben Vis.
Door: Eeuwout Klootwijk
Heilige plaatsen en tijden
In het jodendom is heiligheid een belangrijk concept. “Heiligheid is de ruimte die we maken voor God”, zegt de emeritus opperrabbijn van Groot-Brittannië, Jonathan Sacks. Heilig is: gereserveerd voor God, die zelf heilig is. Je zet iets apart van de dagelijkse gang van zaken, je gooit niet alles op één hoop, maar je zondert iets af.
Denk aan heilige tijden, zoals de sabbat. Doe je werk, doe dat desnoods zes dagen lang, maar ga niet eindeloos door. Schep ruimte voor jezelf en de samenleving door één dag niets productiefs te doen. Stop eens even met zo belangrijk te willen zijn, rust uit. Heb aandacht voor wat je leven te boven gaat en je uit de dagelijkse tredmolen trekt.
Denk ook aan heilige ruimtes, plaatsen die geen direct nut hebben, maar waar je wel op adem kunt komen. De tent van samenkomst in de woestijn, de tempel in Jeruzalem, kerken en synagogen. Je zou ook aan natuurparken kunnen denken, beschermde gebieden, afgezonderde ruimtes waar niet gewoond, gewerkt, geproduceerd wordt. Of denk aan je eigen hart. Wie zijn of haar hele leven vol plant en geen ruimte creëert voor zichzelf en voor God gaat aan de drukte in het hoofd en het leven ten onder.
Heilig heeft ook alles met leegte te maken. Leegte is broodnodig op zijn tijd. Geen volle agenda, niets doen, ruimte voor God. Leegte is nodig in de ruimte. We hebben lege plekken nodig in onze samenleving, als teken dat niet alles nuttig, productief hoeft te zijn. Gewoon er zijn is goed genoeg. Synagogen en kerken zijn voorbeelden van deze niet productieve plaatsen, waar het goed toeven kan zijn. Gewoon in de buitenlucht in de natuur kan uiteraard ook.
Volgens Jonathan Sacks is deze notie van heiligheid een gift van het jodendom aan de mensheid: niet alles hoeft, gooi niet alles op één hoop, kom op adem, rust uit. Het heeft alles te maken met het goede leven, zoals God dat voor ogen heeft en waartoe de ENE richtingwijzers ten leven heeft gegeven.
Kerken en synagogen in coronatijd
En dan beland je met elkaar in coronatijd. Alles wat voorheen normaal was, is dat nu niet meer. Kerkdiensten zijn voor een deel online gegaan. Er zijn geen of nauwelijks fysieke bijeenkomsten. Videobellen doet zijn intrede. De vraag is waar en hoe je elkaar niet-fysiek kunt ontmoeten. Wat doet dit alles met je, met je manier van leven en geloven, met je spiritualiteit? Hoe kun je het goede leven leven en vormgeven als een belangrijke ontmoetingsplaats voor een deel wegvalt? Hoe doet men dat in de Joodse gemeenschap? Wat gebeurt er wel/niet? Ik vroeg het een aantal Joodse gesprekspartners.
Fantoompijn
‘Dat je niet meer naar de sjoel kunt gaan voelt als fantoompijn’, vertelt Ruben Vis, algemeen secretaris van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap. Hij vindt het ‘een ongelofelijk schokkende ontdekking’ dat er voor het eerst sinds de Joodse aanwezigheid in Nederland eind 16e eeuw geen synagogediensten zijn. Zelfs in de Tweede Wereldoorlog waren er nog ondergrondse diensten. Online gaan is geen optie. De heiligheid van de Joodse eredienst vereist dat je elkaar fysiek – met minstens 10 mannen (minjan) – ontmoet, dicht bij elkaar staand om de gebeden te zeggen. Daar komt nog bij dat je op sabbat geen elektriciteit mag gebruiken, dus online kijken is dan ook uitgesloten. Wat wel online kan zijn is de kennisoverdracht, de Joodse lessen.
In de liberaal Joodse gemeenschap zijn er iets meer online mogelijkheden. ‘Net zoals alle andere sjoels en bij kerken, moskeeën en tempels, zijn er ook in onze sjoel sinds de stop medio maart geen gewone diensten meer geweest,’ zegt Bert Oude Engberink. Hij is voorganger van de Liberaal Joodse Gemeente in Haaksbergen en werkzaam in het onderwijs. ‘We hebben een keer op vrijdagmorgen een vrijdagavonddienst opgenomen en die op YouTube geplaatst. Ook hebben we voor Pesach wat YouTube- instructiefilms gemaakt en zetten we soms een droosje, de predicatie die we graag in sjoel hadden gehouden, online.’ Samen met classispredikant Klaas van de Kamp is hij op zondag 3 mei voorgegaan in een oecumenische kerkdienst op RTV Oost vanuit de synagoge in Haaksbergen, dit ivm de Dodenherdenking en Bevrijdingsdag.
Bert Oude Engberink wijst wel op de beperkingen van online diensten. ‘Moeilijk is een vorm te vinden die een live-uitzending met een dienst direct in de huiskamer brengt, en die recht doet aan het bijzondere karakter van een sjoeldienst. Wat ik er tot nu toe van gezien heb uit andere gemeenten stemt me nog niet gelukkig. Het blijft een provisorisch kunstje.’ Het is een ervaring die door sommige protestantse voorgangers gedeeld wordt. Net als in de Protestantse Kerk wordt er in de Joodse gemeenschap nagedacht over manieren om eventueel in kleine groepen een dienst te houden.
Gemis aan terloopse ontmoetingen
Ook Luuc Smit, chazan in de Joodse gemeente te Middelburg en in het dagelijkse leven docent Hulpverlening in Trauma en verliesverwerking, geeft aan dat de diensten tot zeker begin augustus gestopt zijn. Hij vindt het vreselijk dat de kleine gemeenschap rond de diensten weggevallen is. ‘Je moet nu alles vanuit huis doen. Op zich kun je daar de dagelijkse gebeden doen, het gaat daarbij om jouw relatie met HaSjem (God), maar je mist toch de onderlinge verbondenheid’. Die verbondenheid met de hele samenleving heeft hij overigens wel intens ervaren op Koningsdag en op 4 mei. En zeker, er is Zoom, dus er is online beeldbellen, maar dit weegt toch niet op tegen het fysieke contact, oog in oog met elkaar. Dat beaamt Ruben Vis. Zoom biedt geen vervanging van de gewone ontmoetingen, en heeft ook voor hem niet de status van een online gemeenschap. Wat voor hem in deze coronatijd vooral een gemis is, zijn de terloopse ontmoetingen. Met een knipoog: ‘Dat, als je thuis komt en er gevraagd wordt: is er nog nieuws, dat je kunt zeggen: die en die was er ook’.
Bert Oude Engberink zegt het kernachtig: “Ik kan nog geen inspiratie halen uit de beperkingen die er nu zijn. Het maakt ons allemaal er niet gelukkiger op. Jodendom is niet alleen gebouwd op maar veel bidden, wat ook thuis zou kunnen, maar voor een groot deel op ontmoeting en samen als deelgenoten een dienst te beleven”.
Herkenbare geluiden. De vele nieuwe initiatieven via moderne media wegen zeker niet altijd op tegen het samen koffiedrinken en de gesprekken in de wandelgangen. Hoe ga je dat doen in een anderhalve meter samenleving?
Jezelf in leven houden gaat boven alles
In het Jodendom is het een mitswa om diensten te houden. Hoe ga je daarmee om nu alles noodgedwongen stil ligt? Ruben Vis wijst op de Joodse bepaling dat alles kan wijken voor de notie om jezelf in leven te houden. Hij baseert zich daarbij op Leviticus 18:5: “Mijn bepalingen en regels schenken leven aan wie ze volgt, houd ze dan in ere. Ik ben de HEER”. Er zijn eigenlijk maar drie uitzonderingen op deze gouden regel die alle andere regels kan overrulen: wanneer je gedwongen wordt om Gods Naam te ontheiligen, wanneer je verboden seksuele relaties aangaat (incest) of wanneer je daardoor het leven van iemand anders beneemt (moord).
Voor Luuc Smit is het duidelijk dat diensten niet door kunnen gaan. Het gaat om de gezondheid en dus het leven van mensen. ‘Dan doe je daar niet moeilijk over. Het is niet-joods om hier heel calvinistisch over te denken.’ Lachend: ‘Als God het bepaald heeft dat het niet kan, dan kan het niet’. Afgezien dat je het woord calvinistisch ook anders kunt interpreteren, is deze benadering nuchter en praktisch.
Proeven aan het goede leven
Samen met de Joodse gemeenschap staan de kerken in Nederland (met andere geloofsgemeenschappen) voor grote vragen hoe het allemaal gaat en kan als de lock-down verruimd wordt. De Joodse traditie heeft samen met de christelijke daarbij iets wezenlijks te bieden aan de samenleving: de notie van een aparte dag (sabbat, zondag) om niets productiefs te doen en elkaar en God te ontmoeten, in een daartoe uitgespaarde ruimte (synagoge, kerk) zonder enig economisch nut. Met als richtlijn om te doen wat je hand vindt om te doen, de gemeenschap daarbij in het oog te houden en het leven voorrang te geven boven alle regels en bepalingen. Beide tradities kennen waardevolle inzichten voor het goede leven, met aandacht voor het individu en met oog voor de gemeenschap. Nu de hele samenleving tot stilstand is gekomen en weer langzaam probeert te herleven, is het belangrijk om met elkaar het gesprek te gaan voeren wat belangrijk is voor een goed leven voor ons, onze kinderen en onze aarde.
Dr. Eeuwout Klootwijk is wetenschappelijk beleidsmedewerker voor Kerk en Israël (joods-christelijke relaties) en daarnaast predikant in Oost-Souburg. Bovenstaand artikel werd eerder geplaatst op de website van de PKN.
