“Etty was geen passief slachtoffer”
De Joods-Nederlandse schrijfster Etty Hillesum (1914-1943) koos er bewust voor om niet onder te duiken. In plaats daarvan werkte ze voor de Joodse Raad en liet ze zich vrijwillig overplaatsen naar kamp Westerbork. Lang is zij begrepen volgens een heersend beeld dat Joden tijdens de Holocaust passief hun ondergang tegemoet gingen. In het onlangs verschenen Het verweer van Etty Hillesum tegen het nazisme (bewerking van haar proefschrift) nuanceert Lotte Bergen dat beeld ingrijpend. Ze laat zien hoe Hillesum haar leven, ondanks de toenemende onderdrukking, actief vormgaf.
Door: Greco Idema
Heb je iets met geloof, zingeving, religie?
“Ik heb zelf geen geloof, maar ik zie hoe mensen via religie, rituelen of stilte zoeken naar wat het leven betekenis geeft en hoe helpend dit kan zijn in die zoektocht. Voor mij zit zingeving in het wonder dat het leven op zichzelf al is. Zingeving zit voor mij niet in regels of overtuigingen, maar juist in het leven zelf dat je elke dag aanraakt. Zingeving zit voor mij in zorg en verantwoordelijkheid; voor elkaar, voor de natuur en voor al wat leeft.”
Waarom is Etty Hillesum voor jou zo aansprekend, inspirerend?
“Etty Hillesum toont dat zelfs in de donkerste omstandigheden – angst, onderdrukking, uitzichtloosheid en de wetenschap dat vernietiging reëel is – de mens altijd nog over het eigen denken, voelen en handelen kan beslissen, hoe beperkt die vrijheid ook is. Dit raakt iets fundamenteels: de menselijke waardigheid, het medeleven en het bewust aanwezig zijn worden een vorm van zingeving. Etty laat zien dat zingeving niet afhankelijk is van omstandigheden, maar van de eigen houding, omgangsgebaren ermee vinden, zoals zij dat omschrijft.”
Recent is je boek Het verweer van Etty Hillesum tegen het nazisme verschenen, een boek over agency. Wat betekent dit eigenlijk?
“Agency is een begrip uit de sociologie en wordt in verschillende wetenschappelijke disciplines toegepast. In mijn onderzoek hanteer ik de agency-leer van de Amerikaans-Canadese psycholoog en grondlegger van de sociaal-cognitieve leertheorie Albert Bandura (1925-2021). In zijn definitie kenmerkt iemand met agency zich als iemand die intentioneel invloed uitoefent op zowel het eigen functioneren als de omstandigheden waarin hij of zij zich bevindt. Mensen creëren niet alleen hun omstandigheden maar dragen er ook aan bij. Vanuit deze benadering omschrijf of vertaal ik agency met het begrip eigenaarschap.”
Waarom heb je voor dit onderwerp voor je boek/proefschrift gekozen?
“In de zeer uitgebreide literatuur over Etty miste ik een bepaalde duiding. Een sleutel om Etty’s keuzes beter te begrijpen, als het ware achter die keuze te kunnen kijken. Etty is vooral omschreven als iemand die innerlijk vrij was, innerlijk en spiritueel verzet pleegde in tijden van vervolging. Maar het ging mij vooral ook om haar meer actieve kant, het denken en handelen en haar autonomie daarin. Etty was geen passief slachtoffer maar een actieve handelende actor van haar tijd. Ik kwam bij het begrip agency uit wat voor mij de sleutel was om via close-reading haar teksten en haar keuzes beter te kunnen duiden.”
Wat zijn de belangrijkste bevindingen in je boek?
“Ik heb de ontwikkeling van haar agency nauwgezet kunnen volgen en duiden. Het begint met haar eerste sessie bij de Duitse psychoanalyticus en handlezer Julius Spier; ze geeft zichzelf uit handen als startpunt van haar agency-ontwikkeling. Dat lijkt een tegengestelde beweging aan wat agency juist behelst, maar dit was nodig voor Etty om zich te ontwikkelen tot een vrouw die zich bewust werd van haar agency en dit in de praktijk wist toe te passen. Ze nam het eigenaarschap over haar leven en lot in handen en schreef zichzelf de toekomst in. Hoe meer Etty in haar vrijheid werd beperkt hoe meer zij eigenaarschap over haar leven (her) nam en zich daarmee krachtig verweerde tegen het nazisme.”
Etty was joods, maar las veel boeken van christelijke auteurs. Was dat niet heel bijzonder ook in haar tijd?
“In de periode dat Etty student was, was het niet uitzonderlijk dat hoogopgeleide joodse jongeren werken lazen van de christelijke filosofen, mystici en theologen zoals Augustinus, Thomas a Kempis, Paulus en van Tolstoj, Dostojevski en anderen. Het was onderdeel van een meer brede Europese cultuurtraditie. Het opmerkelijke en uitzonderlijke bij Etty is vooral de wijze waarop zij die werken tot zich nam. Zij las intens en haalde inspiratie uit de christelijke, mystieke teksten die zij las. Zij nam het gelezene op in haar eigen spiritualiteit, een zeer eigen niet-dogmatische vorm van religiositeit. Etty gebruikte joodse en christelijke bronnen naast elkaar en creëerde een eigen Godsbegrip.”
Hoe belangrijk vind jij de dialoog tussen joden en christenen?
“Jodendom en christendom zijn nauw verweven tradities en hebben een gedeelde (pijnlijke) geschiedenis. In dialoog blijven is een manier om die geschiedenis onder ogen te zien en de morele raakvlakken juist te versterken. In een pluriforme samenleving als Nederland is de dialoog echter niet alleen belangrijk voor joden en christenen. Dialoog is een voorwaarde voor iedereen die in deze diverse samenleving leeft. In gesprek met elkaar krijgen we de kans om begrip voor elkaars religieuze en culturele verschillen te ontwikkelen en perspectief uit te wisselen zoals Etty in haar teksten ook laat zien.”
Hoe belangrijk zijn Etty’s ideeën over meer spirituele zaken voor de samenleving van nu?
“Etty’s spirituele ideeën zijn vandaag relevant omdat ze oproepen tot innerlijke rust, zelfreflectie en medemenselijkheid in een hectische en polariserende samenleving. Ze laat zien dat innerlijke verdieping en in zichzelf keren een bron van kracht en betrokkenheid zijn waarmee je de buitenwereld, uitgerust met moreel gereedschap, tegemoet kan treden. Etty’s nadruk op empathie en verantwoordelijkheid biedt een tegenwicht tegen verharding en slachtofferschap. In tijden van digitale overprikkeling en maatschappelijke verdeeldheid helpt haar visie om verbinding te bewaren – met jezelf en de wereld om je heen.”
Je bent directeur van het Etty Hillesum Huis in Middelburg. Jullie zijn recent een grote actie begonnen. Vertel…
“Het Etty Hillesum Huis, sinds september 2022 geopend voor publiek, staat financieel voor een grote uitdaging, zoals veel kleinere culturele instellingen. Daarom zijn we een donatiecampagne begonnen. Voor 25,- per jaar kunnen mensen vriend worden van het huis en daarmee wordt het huis ondersteund in het openhouden van de deuren, bezoekers te blijven verwelkomen, educatieve programma’s aan te bieden en vooral Etty’s stem en gedachtegoed levend te houden vanuit haar geboortehuis – nu én voor toekomstige generaties. Het huis draait volledig op de inzet van vrijwilligers (ook de directeur werkt onbezoldigd), en dankzij de steun van vrienden en donateurs kunnen we blijven bestaan. voor meer info: https://ettyhillesumhuis.nl/.”
Wat als jullie actie een succes wordt? Wat hoop je dat er gaat gebeuren de komende jaren met het Etty Hillesum Huis?
“Als de donatiecampagne succesvol is (we ontvingen al mooie donaties uit de gemeenschap), kan het geboortehuis van Etty worden behouden en verder duurzaam worden ingericht als tastbare plaats van herinnering. We kunnen dan de uitbreiding en professionalisering van onze educatieprogramma’s realiseren en onze vaste expositie vernieuwen over Etty Hillesum en Joods Middelburg. Er kunnen dan jaarlijks wetenschappelijke publicaties verschijnen over Etty Hillesum, de Joodse geschiedenis van Zeeland en verwante thema’s. De schrijvers- en kunstenaarsresidentie op de eerste etage kan dan volledig worden uitgerust zodat makers langere tijd in het huis kunnen verblijven. Bovenal ontstaat dan de zekerheid dat dit Joods historisch erfgoed bewaard blijft voor toekomstige generaties, waardoor Etty’s wens – iets te betekenen voor komende generaties vanuit haar geboortehuis – werkelijkheid wordt.”
___
Lotte Bergen studeerde geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Sinds 1 oktober 2019 is zij directeur van het Etty Hillesum Onderzoekscentrum. In 2020 nam ze het initiatief tot oprichting van de Stichting Het Etty Hillesum Huis in Middelburg. In 2022 promoveerde ze op haar onderzoek Agency als antwoord van Etty Hillesum op het nazisme. Een onderzoek naar eigenaarschap in haar dagboeken en brieven. Amsterdam-Westerbork, 1941-1943. Recent verscheen haar proefschrift in bewerkte vorm onder de titel
Het verweer van Etty Hillesum tegen het nazisme. Sinds 2003 is ze werkzaam als docent geschiedenis-burgerschap op een VO school in Den Haag.
___
Hieronder het KRJ-filmpje over Middelburg (eerder dit jaar gemaakt) waarin Lotte Bergen te zien is.
