Nieuwe ode aan Etty Hillesum door theatermaakster Julika Marijn
Actrice en theatermaakster Julika Marijn is altijd nieuwsgierig naar krachtige vrouwen en voorvechtsters zoals Etty Hillesum, Lady Di en Helene Kröller-Müller. In haar voorstellingen gaf ze hen een unieke eigen stem. Op dit moment is ze bezig met een nieuw avontuur: het spelen van de door haar zelf geschreven voorstelling Etty Hillesum – Dat onverwoestbare in mij. Het is haar tweede ode aan Etty Hillesum, waarvan de eerste In duizend zoete armen (2003) alom geprezen werd in binnen- én buitenland. “Etty’s oeuvre is zo veelomvattend en verrijkend! Dus toen ze weer op mijn deur klopte, zei ik direct: já!”
Door: Roxane Catz | Foto: Marie-Jose Eldering
Wat was de aanleiding voor jou om een tweede voorstelling over Etty Hillesum te maken?
“De wereld vóór corona was ook al een soort van ‘ontvlambaar’ geworden en dat hield me bezig. Daarom ben ik Etty’s werk gaan herlezen. Met het oog op 75 jaar vrijheid wilde ik toen graag weer iets maken. En wie had kunnen denken dat ik deze uitgestelde tournee zou spelen met de zorgwekkende oorlog in Europa op dit moment? Omdat ik zelf in de tussentijd natuurlijk ook veranderd ben, vielen me bij de herlezing ineens hele andere dingen op. Etty’s inspirerende wijsheid en positieve kracht is van alle tijden en van onschatbare waarde. Dat werd het uitgangspunt om Etty opnieuw onder mijn huid te laten kruipen en haar weer een podium te geven. Dit keer meer gericht op deze tijd en met het uitzoomende perspectief dat we – ondanks alle chaos – toch vrede kunnen ervaren.”
Kun je kort uitleggen waarin deze voorstelling verschilt van je eerste?
“De eerste voorstelling ging veel meer over Etty’s persoonlijke worsteling met haar identiteit en intense emoties. De nadruk lag toen vooral op het laatste: de enorme verliefdheid op haar therapeut, die door allerlei omstandigheden een onmogelijke liefde was en waar ze mee in het reine moest zien te komen. Het waren gevoelens waarmee ik me in die tijd sterk kon identificeren en er daarom voor koos. Maar het boek gaat over zoveel meer. In deze nieuwe voorstelling ligt de nadruk meer op de oorlog in en om ons heen en het persoonlijke bevrijdingsproces tijdens die donkere jaren. Hoe Etty erin slaagde dat het – ondanks die donkerte – in haar zelf steeds lichter werd.”
Dat klinkt geweldig, want zijn we niet massaal op zoek naar verlichting? Je vraagt je dus direct af: hoe dééd ze dat dan?
“Tja [lachend], daarvoor moet je toch echt naar de voorstelling komen kijken! Het is in ieder geval zeker geen trucje. Haar dagboeken zijn een aaneenschakeling van diepgaand en genadeloos eerlijk zelfonderzoek, waarin ze de zelfspot en humor niet schuwt. Als lezer volg je haar letterlijk van dag tot dag, waardoor je een zeer intieme relatie met haar krijgt. Die enorme gelaagdheid waarmee ze haar hele proces heeft beschreven, maakte het voor mij ook zo interessant om dat in een voorstelling te vertalen.”
Denk je dat het haar bedoeling was dat haar intiemste geheimen met de wereld gedeeld zouden worden?
“Het zijn natuurlijk dagboeken die iemand in principe alleen voor zichzelf schrijft, maar het leek wel alsof ze toen al wist dat ze voor de wereld ging schrijven. Op iedere bladzijde vind je de prachtigste zinnen en parels van wijsheid over alle aspecten van het leven. Ook haalt ze vele schrijvers en dichters aan, waaruit je kunt opmaken dat ze veel interesse had voor literatuur en kunst. Er zit ongelofelijk veel kennis in het boek, heel veel waarheid en oprechtheid. Vanwege deze tijdloze waarde blijven haar verhalen boeien en vervelen ze nooit. Voordat ze naar Kamp Westerbork vertrok, heeft ze haar dagboeken aan een vriendin in bewaring gegeven, in de hoop deze na de oorlog verder te kunnen uitwerken. Het was haar vurige wens om kroniekschrijfster te worden. Deze droom is na haar dood toch nog uitgekomen. Haar werk is inmiddels in negentien talen vertaald.”
Kun je al iets vertellen over je ‘nieuwste Etty’?
“Het is allereerst weer een voorrecht om met haar teksten te mogen werken. Ze vormen een onuitputtelijke bron van inspiratie. Maar besef wel, het zijn in totaal zo’n zevenhonderd (!) pagina’s, dus ga er maar aan staan! Ik heb heel bewust moeten kiezen. Niet alleen voor geheel nieuw materiaal, maar ook voor stukken tekst waar mijn hart direct naar uitging en waarvan ik voelde dat het ook anderen zou raken. Daarnaast heb ik de link gelegd naar de huidige tijd en mijn huidige zelf. Ook is er muziek en zang in verwerkt. Ik wilde voorkomen dat het een te zware voorstelling zou worden en heb het daarom ook licht en troostrijk gemaakt. Gelukkig word ik geregisseerd door niemand minder dan Diederik van Vleuten, die ook veel met dit onderwerp heeft. Het decor vormt de kamer van Etty in het huis aan het Museumplein in Amsterdam. In deze veilige en overzichtelijke ruimte, die je als lezer ook steeds vertrouwder wordt, beschrijft ze min of meer haar hele proces. Het staat wat mij betreft ook voor die onaantastbare ruimte in haar zelf, dat onverwoestbare deel. Het ‘Weltinnenraum’ – de innerlijke ruimte – een term van de Duitse dichter Rilke, die Etty regelmatig citeert.”
Wat is haar belangrijkste boodschap volgens jou? Met andere woorden: wat kunnen wij nu van haar leren, waar we ook écht wat aan hebben?
“Dat de omstandigheden er altijd zullen zijn en dat het erom gaat hoe je je hier innerlijk tegenover stelt. Het gaat dus echt over de keuzes die we maken. Zo laat ze ons zien hoe ze in staat is om tijdens haar verblijf in Kamp Westerbork – met alle verschrikkingen – toch met een glimlach langs het prikkeldraad te lopen. En op het lupineveld in het kamp de bloemen te zien bloeien. Net zoals ze die prachtige roos beschrijft, die daar tegen een muur groeit, naast het bordje ‘verboden voor Joden’. Beide zijn een even grote realiteit, maar zij laat de schoonheid prevaleren. ‘Al blijft ons één nauwe straat, waardoor we mogen gaan, boven die straat staat toch de hele hemel’, schrijft ze. En hiermee inspireert ze ons dit inzicht eigen te maken. Het zijn niet alleen maar woorden, want ze leeft het ons voor en voluit. Doordat ze contact heeft kunnen maken met die onverwoestbare innerlijke kracht in haar zelf, oversteeg ze als het ware haar pijn en lijden en ervoer ze dat die juist de brandstof bleken te zijn om daarbij te komen. ‘We zijn maar holle vaten waar de wereldgeschiedenis doorheen spoelt,’ zegt ze, waarmee ze wil duidelijk maken dat we zo veel méér zijn dan onze lichamen, overtuigingen en gedachten. Etty had het zelfs al over mediteren. Dat was toen nog maar een vreemd begrip. Ze was spiritueel avant la lettre.”
En wat wil jij vooral vertellen?
“Dat de oorlog buiten ons alleen maar beslecht kan worden door deze eerst in onszelf gewaar te worden. Dan pas kunnen we zien dat angst ons niets oplevert, behalve verdeeldheid, pijn en verdriet. Etty’s verzet was dus een duidelijke boodschap: niet bang zijn. Angst heeft altijd te maken met de beperkende overtuiging dat ons daadwerkelijk iets kan overkomen, maar zij laat ons zien dat we onze angst en daarmee ons dagelijkse gedoe kunnen overstijgen. Dan creëren we als vanzelf een andere wereld. Je zou dus kunnen zeggen dat het een oproep is tot meer compassie en – om in Etty’s woorden te spreken: de voorraden liefde op aarde helpen vergroten. Dat zou toch mooi zijn.”
Etty Hillesum – Dat onverwoestbare in mij van Julika Marijn is tot en met eind mei te zien in diverse theaters. Klik hier voor meer info.
