Recensie van ‘Een korte geschiedenis van het antisemitisme’

Eerder dit jaar verscheen bij uitgeverij Prometheus Een korte geschiedenis van het antisemitisme van Peter Schäfer. Cor Sinnema las dit boek en schreef onderstaande recensie.

Door: Cor Sinnema

De Duitse emeritus hoogleraar judaïca Peter Schäfer valt in de inleiding direct met de deur in huis door te stellen dat antisemitisme even oud is als de joodse diaspora. Hij weet waarover hij het heeft: hij is emeritus hoogleraar judaïca aan de Freie Universität in Berlijn en de universiteit van Princeton. Daar was hij van 2005 tot 2013 directeur van Princeton’s Program in Judaic Studies. Van 2014 tot 2019 was hij directeur van het Joods Museum in Berlijn.

Hij benadert het begrip antisemitisme heel erg breed. Volgens hem omvat het alle vormen van uitgesproken jodenhaat en alle vijandigheid tegenover joden. Hij definieert antisemitisme als “een veranderlijk, veelgelaagd en open systeem dat zich in de loop van zijn geschiedenis voortdurend verrijkt met nieuwe facetten en zichzelf in verschillende maatschappelijke constellaties telkens weer opnieuw uitvindt.”

Volgens hem is het al in de zesde eeuw voor Christus ontstaan, direct op het moment dat de joden worden gezien als een etnische groep met eigen religieuze en culturele gewoonten, rechten en gebruiken. Het oudste document dat informeert over antisemitisme staat in het Bijbelboek Ester.

De karakteristieke eigenschappen van joden laten zich samenvatten in drie kenmerken: de vijf boeken van Mozes of Tora, de eigen godsvoorstelling en drie identiteitskenmerken: de besnijdenis, de sabbat en het verbod op het eten van varken. Eén of meer van deze kenmerken leiden in alle eeuwen tot antisemitisme.

Het is akelig om te lezen hoe eeuwenlang telkens weer andere motieven de kop opsteken op grond waarvan antisemitisme blijft voortwoekeren. Ook Schäfer noemt het deprimerend wanneer hij de geschiedenis overziet. Alle motieven en aspecten komen in alle tijdperken voor en zijn uiteindelijk telkens weer te herleiden tot haat tegen de joden en angst voor de joden.

Het bijzondere van deze studie is dat ze beoogt de bronnen zelf te laten spreken en die zijn er vele. Alle religieuze stereotypen en vooroordelen die zich in de loop van de tijd in het christendom ontwikkeld hebben, werken bewust of onbewust door in de hoofden van mensen. Zo komen in chronologische volgorde alle tijdperken aan de orde: de Europese geschiedenis vanaf de Grieks-Romeinse oudheid; het Nieuwe Testament; de christelijke late Oudheid, de islam, de christelijke Middeleeuwen; de vroegmoderne tijd; het tijdperk van de Verlichting, emancipatie en nationalisme; en de tijd van de wereldoorlogen tot op heden.

Uit alles blijkt dat zijn studie gezien wordt vanuit de Duitse situatie. De wending die zich hier na de hereniging heeft voorgedaan was maar van korte duur. Schäfer pleit voor een radicale bewustwording, want een geritualiseerde bezwering van vertrouwde formules is niet genoeg. Hij eindigt zijn ‘Vooruitblik’ met de oproep dat een schuldbelijdenis onproductief blijft als die niet gevolgd wordt door concrete acties.

Het is een vreselijk maar helaas wel noodzakelijk boek voor mensen die verklaringen zoeken voor het monster dat antisemitisme is. Jammer van zijn studie is dat de Nederlandse literatuur op dit vlak niet wordt vermeld en dat ook Nederlandse vertalingen van Duitse of Engelse studies niet genoemd worden. Het meest jammer is nog dat hij niet met oplossingen komt, maar blijft steken in de historische wortels.

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom Den Bosch