Recensie van ‘Exodus – Boek van de bevrijding’ van Jonathan Sacks
In dit tweede deel van de reeks commentaren op de vijf boeken van de Tora kijkt Jonathan Sacks, emeritus opperrabbijn van Groot-Brittannië, met – zoals hij zelf zegt – een groothoeklens naar het boek Exodus, dat in het Hebreeuws naar de beginwoorden ‘Sjemot’/Namen wordt genoemd. Andere commentaren letten volgens hem meer op de afzonderlijke details en vergeten dan de grote verbanden. Maar af en toe blijkt ook hij zich uitdrukkelijk met details bezig te kunnen houden, zoals bijvoorbeeld de chiastische structuur binnen Exodus 6,2-8 (blz. 69), of de Griekse vertaling van het enkele Hebreeuwse woord ‘ason’ in Exodus 21, 23-24 (blz. 164), dat verstrekkende gevolgen heeft voor de wetgeving over abortus. “In het jodendom is abortus geen moord. In het katholicisme wel.” (167)
Door: Cor Sinnema
In de synagoge wordt gedurende een heel jaar elke week een parasja gelezen: een precies aangegeven tekstgedeelte uit de Tora. In de herfst wordt op het feest van Simchat Tora (de Vreugde der Wet) na het laatste fragment uit het boek Deuteronomium direct het eerste uit Genesis gelezen. Gedurende de winter staat het boek Exodus, het tweede van de Tora, op het rooster. Na een inleidend hoofdstuk schreef Sacks voor de elf weken dat uit het boek Exodus wordt gelezen vier essays, van elk gemiddeld 3 à 5 bladzijden: vierenveertig in totaal. De bundel wordt besloten met een verantwoording van 2 bladzijden van de vertaler en een kort artikel over de auteur. Één essay springt er wat betreft de lengte uit en dat gaat over God die in de geschiedenis handelt.
Sacks maakt de serietitel (Verbond en dialoog) op elke bladzijde van zijn boek waar. Wat betreft het eerste begrip (Verbond) blijkt dat o.a. uit de vele verbanden die hij legt met onze moderne geschiedenis en de politieke verhoudingen. Hij noemt het boek Exodus ‘een politiek boek’ en gaat handig om met de woorden en begrippen uit Exodus die hij toepast op de wijze waarop we in onze tijd (in Europa) de samenleving inrichten. Het Sinaïverbond is de ‘eerste verklaring van een vrije samenleving’. Veel principes die uit onze moderne staatsinrichting en het internationale recht kunnen volgens hem rechtstreeks ontleend worden aan Exodus. Je vraagt je als lezer af of hij daarin niet te ver gaat. Realiseert hij zich niet dat wanneer hij spreekt over ‘misdaden tegen de menselijkheid’, dat dit juridisch begrip pas geformuleerd werd tijdens het Neurenberg-proces (1945)? Ook begrippen als conflictbemiddeling, burgerlijke ongehoorzaamheid, beginselverklaring, delegeren, compromissen, mediation probeert hij te verklaren met het gedachtegoed uit Exodus.
Dialoog is het tweede woord uit de serietitel en dat heeft bij Sacks zowel betrekking op de klassieke leraren en verklaarders uit het verleden (zoals de Talmoed, maar vooral ook uit de middeleeuwen met namen als Rasji, Jehoeda Halevi, Maimonides of Rambam, Nachmanides), als de politieke leiders van onze dagen, zoals Tony Blair, met wie hij bevriend werd. Dialogen met al deze mensen leiden tot een mooi boek, waarin heel veel facetten van de identiteit van het jodendom worden uitgelegd en toegelicht.
Elk essay gaat uit van een constatering of een vraag waarover Sacks eerst enkele ‘wijzen’ aan het woord laat en geeft tenslotte een samenvatting of conclusie. Dat lijken vaak ‘open deuren’ of ‘waarheden als een koe’, maar ze zouden eerder te karakteriseren zijn als zijn opvatting of visie op het onderhavige thema. Vrijwel elk van de vierenveertig essays rondt Sacks af met prachtige volzinnen die hem een plaats geven in een lange reeks geleerden en wijsheidsleraren die hem in de loop der eeuwen zijn voorgegaan. Zoals: “De kern van het jodendom is een geloof in vrijheid: ons geloof in Gods vrijheid en Gods geloof in onze vrijheid” (blz. 62); “Jood zijn is vreemdeling zijn” (blz.170); “Jodendom is een religie van de wet – niet alleen omdat het gelooft in liefde, maar omdat liefde of vrijheid of menselijk leven niet kunnen bloeien zonder gerechtigheid” (blz.172); een jood is volgens hem een archetype van de vreemdeling (180); “Het jodendom is een sterk egalitair geloof” (blz. 200); “Het geniale van het jodendom was dat het inzag dat kennis het hoogste sociale goed is” (blz. 202); “In de kern is het jodendom een priesterlijke religie” (blz. 212); “Jodendom is een religie van rituelen” (blz.213); “Het jodendom staat niet voor de geboorte van de beschaving; het is kritiek op de beschaving.” (blz. 229); enz.
Het is een mooi uitgegeven boek en het leest plezierig. Het moet een genot zijn om de wekelijkse Toralezing te kunnen verrijken met de inzichten van deze rabbijn.
Slechts een enkele keer geven zijn opvattingen aanleiding tot gefronste wenkbrauwen. Waarom worden de woorden ‘volk’ en ‘natie’ door elkaar gebruikt? Nu eens schrijft hij: “… wat aan het begin van het boek Genesis nog een familie was, is nu een volk geworden… “ (blz. 15), en dan weer: “… Exodus gaat over de geboorte van een natie (blz. 125). Het allereerste essay draagt als titel: Exodus. De geboorte van een natie, maar uit het vervolg blijkt duidelijk dat hiermee het ‘volk’ wordt bedoeld. Op twee bladzijden direct na elkaar lezen we: “In de oude wereld had iedere natie zijn goden” (blz. 18) en: “Elk volk had zijn eigen goden…” (blz. 19). Het lijkt een detail, maar het is inmiddels een actueel politiek thema geworden sinds in het huidige Israël door de Knesset een wet is aangenomen (juni 2018) waarin Israël wordt gedefinieerd als een Joodse natiestaat, waarbij de Palestijnse Israëli’s, ruim 20 procent van de bevolking, hun rechten nog verder zagen afkalven. Bij de vertaling van het boek is -volgens de vertaler- gebruik gemaakt van de Nieuwe Bijbelvertaling “tenzij de door de auteur gebruikte vertaling daarvan duidelijk afweek en aanpassing noodzakelijk was in verband met de argumentatie in het boek” (blz. 316). Dat zou hier het geval kunnen zijn. In het essay Een koninkrijk van priesters (blz. 133) wordt Exodus 19:6 geciteerd: “Via Mozes nodigt God de Israëlieten uit om met hem een verbond te sluiten, waarmee ze hun identiteit voor altijd vastleggen”. De NBV-vertaling vervolgt met: “… Een koninkrijk van priesters zul je zijn, een heilige volk”. Maar Sacks leest: “Een koninkrijk van priesters zul je zijn, een heilig natie”.
Hopelijk berust het op een vertaalfout. Het doet niet echt afbreuk aan de vele fraaie wijsheden die hier verzameld zijn, maar het geeft wel te denken.
___
Exodus – Boek van de bevrijding. Deel 2 in de serie Verbond en dialoog, joodse lezing van de Tora. Door Jonathan Sacks, Uitg. Skandalon, ISBN 978 94 92183 92 7, 2019, 320 blz., € 29,95. Om het boek te bestellen: klik hier.
Cor Sinnema is secretaris van de Katholieke Raad voor het Jodendom
