Recensie van ‘Geloven in geweld?’
De theologische werkgroep van Joden en christenen, Sha’ar, die binnen het OJEC opereert, doet in deze bundel verslag van haar bezinning op het thema ‘Religie en geweld’. Voor dit doel hebben ook enkele externe deskundigen een bijdrage geleverd aan deze bundel. Alles hierin draait om de vraag hoe geweld en religie zich tot elkaar verhouden. De bezinning levert elf bijdragen op, die door de samenstellers “een palet van stemmen” wordt genoemd. De zeer uiteenlopende beschouwingen staan gerangschikt onder drie invalshoeken of ‘poorten’, die elk een bepaalde blikrichting willen aangeven: theoretische reflecties, canonieke teksten en casusstudies.
Door: Cor Sinnema
De eerste poort is filosofisch van aard en besteedt aandacht aan het werk van René Girard (met het mechanisme van de zondebok) en houdt een pleidooi om zijn werk meer systematisch te bestuderen omdat dit vakoverschrijdend is en tot nieuwe inzichten zou kunnen leiden. Daarna volgt een beschouwing over de oorzakelijkheid van religie en geweld. De derde bijdrage beschrijft verschillende opvattingen van religie met behulp van enkele andere filosofen, onder wie Bettine Stangnett en Kant.
In de tweede poort worden enkele religieuze joodse bronteksten behandeld. De eerste tekst komt uit Genesis en wordt bezien vanuit de joodse uitlegtraditie. De tweede is een fragment uit Deuteronomium en wordt eerst belicht vanuit de middeleeuwse commentatoren en daarna een spiritualiserende chassidische duiding. De derde bijdrage doet verslag van een internationale bibliodrama conferentie rond het boek Jona. Tussendoor bevat deze tweede poort ook een onderzoek naar hoe het begrip maät (evenwicht, waarheid of gerechtigheid) uit de Egyptische religieuze cultuur heeft bijgedragen aan het ontstaan van een vreedzaam klimaat.
De derde poort bevat diverse casusstudies waarin de rol van geweld beschreven wordt binnen het salafisme (islam). Vervolgens wordt een historisch overzicht gegeven over hoe werd en wordt omgegaan met homoseksualiteit (n.a.v. Nashville-verklaring). Naar aanleiding de simplificering van het Oude tegenover het Nieuwe Testament als een boek van geweld resp. een boek van liefde, worden in de laatste bijdrage enkele gewelddadige motieven in Bijbelteksten besproken waar een predikant iets mee moet.
Tussen deze drie grote poorten staan drie kortere columns van vertegenwoordigers uit jodendom en christendom: van een bijbelwetenschapper en publiek theoloog, van een rabbijn en van een emeritus hoogleraar verhouding jodendom-christendom.
De bundel opent met een inleiding van de drie eindredacteuren en wordt door de twee eerstegnoemde uitgeleid. Deze laatste beschouwing gaat het meest uitvoerig in op het thema ‘religie en geweld’ en hun samenhang.
Geweld komt in alle religies voor, maar de monotheïstische godsdiensten lijken een speciale aanleg te hebben voor wat door een van de columnisten ‘messianitis’ wordt genoemd. Hiermee wordt een besmettelijke infectieziekte bedoeld die heel wat politieke ellende veroorzaakt en tot uitbarstingen van geweld kan leiden, zoals wanneer mensen zich met geweld keren tegen allen die hun gedroomde toekomst in de weg staan. Als richtingwijzer wordt hier rabbijn Sacks aangehaald die ons de weg wijst van inclusief denken en handelen, van niet ‘wij’ tegen ‘zij’, maar een weg van compromis en verzoening.
De verschillende bijdragen zijn inderdaad te bestempelen als beschouwingen, maar zijn eerder interdisciplinair dan interreligieus te noemen. Het interreligieuze aspect komt niet altijd goed uit de verf. Er komen wel allerlei soorten geweld langs: van geweld in aanslagen tot geweld bij kindermisbruik. En er worden veel vragen opgeroepen, zoals: hoe leidt religie tot geweld? Is religie de oorzaak van geweld of is het niet eerder andersom? Neemt religieus geweld in onze tijd toe omdat we te maken hebben met ‘radicale’ en ‘gematigde’ gelovigen? Of is dat een gevolg van een foute beeldvorming? Waar komt het kwaad eigenlijk vandaan? Hoe hecht is de band tussen religie en geweld?
De bundel bevat uiteenlopende bijdragen vanuit veel verschillende disciplines met uitgebreide bibliografieën. Ze wijzen op een begin van een antwoord. Maar het is de vraag of degenen die actief zijn in een leesgroep, een leerhuis of een dialooggroep van hun parochie of gemeente hier voldoende inspiratie en nieuwe inzichten zullen vinden om het thema goed bespreekbaar te maken.
____
Geloven in geweld? Interreligieuze beschouwingen over religie en geweld. Onder redactie van Eric Ottenheijm, Leo Mock en Simon Schoon. Uitgeverij Boekscout Soest, ISBN 978-94-638-9005-5, 2020, 187 blz.
____
Cor Sinnema is secretaris van de Katholieke Raad voor het Jodendom
