Recensie van ‘Het evangelie van Johannes – het verhaal’

Het evangelie van Johannes, het verhaal is een herziene versie van een eerdere publicatie door Jan Engelen in eigen beheer uitgegeven. De belangrijkste stelling van zijn commentaar is dat het evangelieverhaal van Johannes uit een door en door Joodse wereld stamt en alleen met informatie over de joodse achtergronden is te begrijpen. Hiermee opent en besluit hij het boek. De leermeester van Jan Engelen was de bijbels theoloog Ben Hemelsoet, bij wie hij in 1986 promoveerde. Engelen is geboeid geraakt door Johannes en probeert die fascinatie voor hem over te brengen door er van te getuigen.

Door: Cor Sinnema

Een echte introductie op het vierde evangelie ontbreekt helaas. De opzet is gebaseerd op de verhalende eindtekst van het evangelie zelf. Na de opening met het Vooraf en een Inleiding volgen een behandeling van de eenentwintig hoofdstukken, even veel als het evangelie zelf. Het boek begint met hoofdstuk 1,1-18 (de proloog) en eindigt met de epiloog, die in zijn geheel het laatste hoofdstuk omvat. Alle tussenliggende perikopen of teksteenheden passeren achtereenvolgens de revue. De hoofdstukken openen steeds met een korte introductie, dan volgt een studievertaling door Jan Engelen zelf, geschreven in de tegenwoordige tijd. Een verantwoording hiervoor ontbreekt of het moet zijn dat je “geloven altijd in de tegenwoordige tijd doet”, zoals Engelen in zijn tekst vermeldt (op blz. 86). In de eerste acht hoofdstukken geeft hij de vertaling in gedeeltes en staat de toelichting tussen deze delen in. Vanaf hoofdstuk negen geeft hij eerst de studievertaling in zijn geheel, zonder onderbrekingen en komen de exegetische opmerkingen en commentaren erna. Deze worden door tussentitels onderscheiden. Zo kabbelt de tekst voort.

Jan Engelen is een liefhebber van het woord en zijn exegese kan het beste getypeerd worden als een zin-voor-zin- of woord-voor-woordexegese. Dat zijn vaak Hebreeuwse, maar dikwijls ook Griekse woorden. Het boek bestaat hierdoor uit een schat aan details en veel informatie. Zo is regelmatig te lezen wanneer een woord voor de eerste keer in het evangelie van Johannes wordt gebruikt en hoe vaak; hoe dit woord in de regel vertaald is en – vanzelfsprekend – hoe het in de ogen van Jan Engelen vertaald had moeten worden! Sommige mededelingen staan er wat verloren tussen en hadden misschien beter in een voetnoot gezegd kunnen worden. De enige structuur die duidelijk aanwezig is, is de volgorde van het evangelie zelf. Opvallend is het woordgebruik dat doet vermoeden dat Engelen naast de Griekse tekst de Engelse vertaling en veel Engelse literatuur heeft geraadpleegd. Hij schrijft consequent Jerusalem in plaats van Jeruzalem, en heeft het over de Torah, zoals de vijf boeken van Mozes in Engelse uitgaven wordt geschreven, met een ‘h’ op het eind, terwijl Nederlandse uitgaven meestal Thora of Tora gebruiken. Hij schrijft Sychar in plaats van Sichar, Cain in plaats van Kaïn, enzovoorts.

Jan Engelen schrijft spreektaal en wie hem kent, hoort het hem zeggen. Je kunt zijn commentaar op Johannes aan zijn stem/spreken herkennen. Vragen in de tekst als “Waarom doet hij dat?” of “Wat betekent dat voor hen?” en opmerkingen als “bedenk daarbij ook” of “Pas op!”, zou je ook (s)preektaal kunnen noemen. Het evangelie van Johannes wordt vaak anti-joods genoemd. Dat komt door de manier waarop over Joden wordt geschreven. Jan Engelen lost dit probleem op door te spreken over de ‘leidinggevenden’ of de ‘autoriteiten’ van Jeruzalem.

Wat ik het meeste heb gemist is een unieke vondst die de structuur van het verhaal blootlegt, een leeswijzer op de tekst als geheel. Bijvoorbeeld rond de joodse feesten, de tekenen, of de dagen. Deze zaken worden wel genoemd, maar Engelen slaagt er niet in grip op het geheel te geven. Hij schrijft associatief en gaat in gesprek met andere vertalers en commentatoren zonder hen apart in de voetnoten te vermelden. Jammer, want wie de discussie wil volgen, moet dat nu zelf uitzoeken. Hij volstaat door aan het eind van zijn boek “drie recente grote en gedetailleerde commentaren” te vermelden. Een register op (andere) Bijbelplaatsen ontbreekt, maar de toelichting bij alle hoofdstukken achter elkaar helpt ook om bepaalde passages terug te zoeken. Het boek is vooral een bundeling van de inzichten die Jan Engelen hij in de loop der jaren heeft gekregen.

Cor Sinnema is permanent diaken van het bisdom ‘s-Hertogenbosch