Recensie van ‘Het kruis, biografie van een symbool’

Het paradijs was lange tijd het belangrijkste symbool in het christendom. Dat paste bij de hoopvolle en optimistische levensvisie van de eerste christenen. Voor hen was Jezus niet een dode, maar de geïncarneerde of verrezen Christus, die het paradijs heropend had. Dat beeld veranderde het meest in het tweede millennium toen er steeds meer symbolen en afbeeldingen verschenen van een lijdende en gekruisigde Christus, overeenkomstig een nieuw tijdperk met een somber, negatief mensbeeld. Het kruis werd teken van verlossing. Op een fascinerende manier onderzoekt Bronswijk in het eerder dit jaar verschenen Kruis, biografie van een symbool hoe dit beeld zich in de kerk in het Westen heeft ontwikkeld.

Door: Cor Sinnema

In de eerste drie hoofdstukken gaat hij uitgebreid in op de voorchristelijke en Romeinse vormen van het kruis, de manieren van kruisigen, het ontstaan van de kruisweg, het dragen van het kruis, het slaan van een kruis en het kruis als zegel. Het kruis in een cirkel verwees naar de zon of naar de kringloop van de kosmos. Van een universeel symbool ontwikkelde het kruis zich tot het belangrijkste symbool voor christenen. Augustinus zag er een verhulde verwijzing in naar een goddelijk heilsplan. De kosmische betekenis van het kruis raakte op de achtergrond toen het gebruikt ging worden ten dienste van de verkondiging. Het kruis ontwikkelde zich tot een visuele interpretatie van geschreven bronnen: de evangeliën, de apocriefe boeken en vroegchristelijke schrijvers. Er werd zelfs officieel door de Kerk vastgelegd dat het kruis bedoeld was om ons te herinneren aan de kruisdood. Dan volgt de perspectiefwisseling waarbij het kruis van teken van spot wijzigt in teken van verlossing: het kruis als beschermend, zegenend of belijdend gebaar.

In het vierde hoofdstuk verschijnt Constantijn op het toneel en dan groeit het kruis uit tot het vaandelteken van de keizerlijke legioenen. Christus en de cultuur vallen samen. Christus maakte in de kerk van het Westen plaats voor het kruis dat overeenstemde met het nieuwe type juridisch christendom. Bronswijk staat stil bij de vele legendes en besteedt aandacht aan het vinden, verspreiden en vereren van relieken.

De grote verandering in de middeleeuwen komt in hoofdstuk vijf aan de orde. Dan ontstaan nieuwe beelden die individuele mensen bij hun persoonlijke meditatie en devotie kunnen helpen. Hier staan lijden en verlossing centraal. Het oog als zintuig krijgt een aparte behandeling. Bronswijk legt uit hoe de aandachtige blik op de hostie gelijkwaardig kan worden aan het eten ervan. Uiteraard is er aandacht voor de beeldenstorm, die grote gevolgen heeft voor de weergave van het kruis. Het accent op beeldverkondiging verdwijnt.

Hoofdstuk zes gaat over de 19^e eeuw waarin kunst en schoonheid bijna de plaats innemen van de godsdienst. Het gaat steeds meer om het subjectieve perspectief van de kunstenaar en diens vereenzelviging met het lijden. Het kruis wordt een kapstok om extreme menselijke emoties aan op te hangen.

In het laatste hoofdstuk komen tenslotte kort de zwarte bladzijden van het kruis ter sprake. In de eerste eeuwen van onze jaartelling trokken Joden en christenen nog min of meer samen op, maar dat veranderde toen het christendom in de 4^e eeuw de officiële godsdienst in het Romeinse Rijk was geworden. Toen kwam er een scheiding van kerk en de rabbinale synagoge met alle gevolgen van dien. In de 12^e eeuw zien we Vrouwe Ecclesia en Vrouwe Synagoge verschijnen: de triomfantelijke kerk tegenover de blinde joodse wet. Ze worden tegenover elkaar uitgespeeld en zijn een illustratie van de vervangingstheologie. Een aardig weetje in dit verband is dat het bekende Vrijheidsbeeld in New York is afgeleid van het beeld van Vrouwe Ecclesia zoals dat te vinden is in de Dom van Milaan, met kroon en fakkel, maar zonder kruis. De combinatie kruis en zwaard van de kruistochten trof de joodse bevolking van Europa en later de moslims in het Nabije Oosten. Het kruis is aanstootgevend voor joden, teken van intolerantie voor moslims of symbool voor westers imperialisme voor mensen buiten Europa. Het kruisbeeld van Chagall is opvallend verbindend van toon. Het boek eindigt met de hoop dat het christendom het visioen van het paradijs en een geheelde wereld kan herformuleren.

Er staan illustraties van diverse kruisen in het boek opgenomen. Jammer is dat van moderne kruisen geen illustraties zijn opgenomen. Wel de antieke, die soms zelfs tweemaal zijn afgebeeld: behalve in zwartwit ook in kleur. Voor de moderne voorbeelden wordt in de voetnoten naar websites verwezen. Dan volgen nog Relevante literatuur, Noten en een Register.

Ik deel de passie voor beelden met Bronswijk, die zijn leven lang al zoekt naar de werking van beelden en symbolen. Het beeld is onmisbaar in onze tijd. Hij noemt het kruis ‘het meest bestudeerde en geïnterpreteerde symbool in de kunstgeschiedenis’. Zijn boek kan een eyeopener zijn voor predikanten en pastores, van protestantse en van katholieke signatuur. Het kan de oecumene verder helpen. Alle paragrafen beginnen met een soort Catechismusvraag die kans biedt om er de fantastische verhalen en legenden bij te vertellen en veel details toe te lichten. Elk hoofdstuk wordt afgesloten met conclusies.

Behalve als theoloog is Bronswijk ook bekend om zijn liturgische teksten en religieuze poëzie. Dat helpt hem om woorden te vinden voor de ontwikkeling die hij beschrijft. Bijvoorbeeld: “Want vanaf de Reformatie werd de eeuwenoude en voedzame rivier van de sacrale kunst en symboliek enerzijds sterk gekanaliseerd (katholiek), terwijl dezelfde stroom door de andere partij (protestant) volledig werd gedempt.” (blz. 133) De ontwikkeling die het kruisbeeld doormaakt, vat hij samen met het woord biografie. Dit is een dichterlijke vrijheid, die probeert om met het zichtbare de onzichtbare wereld zichtbaar te maken. Een biografie wordt immers meestal verstaan als een op schrift gestelde levensbeschrijving van een persoon.

Boekgegevens
Het kruis, biografie van een symbool. Kunst, traditie, geschiedenis, door dr. Alfred C. Bronswijk, KokBoekencentrum, Utrecht, ISBN 978 90 435 3920 3, 255 blz. 2024, € 24,99
___

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom ‘s-Hertogenbosch