Recensie van ‘Israël aan de Tiber’ van Leonard Rutgers

Rome telde ooit vier joodse catacomben. Drie daarvan zijn bewaard gebleven. Ze zijn bijzonder omdat we bij catacomben alleen denken aan christelijke ondergrondse begraafplaatsen. Leonard Rutgers, hoogleraar Antieke Cultuur aan de Universiteit Utrecht, doet in zijn boek Israël aan de Tiber op een persoonlijke manier thematisch verslag van zijn dertig jaar lange onderzoek naar dit deel van de joodse cultuur. Hij doet dat in twintig hoofdstukken. Aan het eind staat een kleine (Engelstalige) bibliografie, een illustratieverantwoording en een verklarende woordenlijst. De vraag die Rutgers het meest boeit is hoe een van de oudste migrantengemeenschappen in Europa tweeduizend jaar geleden erin slaagde te integreren in de Romeinse maatschappij.

Door: Cor Sinnema

Archeologie is een fascinerend vak. Dat wist Leonard Rutgers al toen hij in 1986 in de praktijk de catacomben in Rome ging onderzoeken. Hij weet deze fascinatie op een heldere manier over te brengen en illustreert zijn ontdekkingsgeschiedenis met veel vaak zelfgemaakte en dus unieke foto’s. Langzaam ontvouwt hij zijn inzichten en bevindingen en na elk hoofdstuk word je nieuwsgierig naar het volgende. Inscripties en afbeeldingen wijzen op een sterk ontwikkeld joods zelfbewustzijn: joden en niet-joden leven en werken samen op een organische manier. Heidense, joodse en vroegchristelijke klanten bestellen grafstenen bij dezelfde ateliers. Joodse en niet-joodse decoraties komen gemoedelijk naast elkaar voor, zonder dat iemand binnen de joodse gemeenschap er aanstoot aan nam.

Met name uit de inscripties op de stenen is veel te leren. Bijvoorbeeld hoe ongedwongen joden zich cultureel en maatschappelijk aanpasten en integreerden in de Romeinse samenleving. Het jodendom had grote aantrekkingskracht en de joodse gemeenschap stond open voor mensen van buiten. Met behulp van de huidige koolstofdateringsmethode kunnen de catacomben en grafstenen nu beter gedateerd worden dan vroeger.

Het boek leert veel over de joodse gemeenschap in het Rome en de opkomst en groei van het christendom en de gevolgen daarvan. Het boek rekent af met de mythe dat de catacomben een typisch christelijke uitvinding zouden zijn. Het blijkt eerder het tegendeel: deze begrafenisvorm is door joden in Rome tot ontwikkeling gebracht en is een voortzetting van de onderaardse begrafenispraktijk die zij uit het Nabije Oosten met zich hebben meegebracht.

Het boek is prachtig geschreven en maakt het belang van archeologisch onderzoek heel actueel. Bijvoorbeeld als we willen nadenken over de vraag hoe we omgaan met migranten en minderheden. Het is natuurlijk toeval, maar toch wel bijzonder dat dit boek verscheen in dezelfde maand als waarin in ons land de eerste islamitische natuurbegraafplaats in gebruik is genomen.

Cor Sinnema is permanent diaken voor het bisdom ‘s-Hertogenbosch