Recensie van ‘Jodendom, een religie van leven’

Dit nieuwe boek van Klaas Smelik vervangt zijn eerdere boek Geschreven Leven. Een inleiding tot het jodendom. Volgens zijn ‘Woord vooraf’ wil hij met deze nieuwe uitgave “objectieve en wetenschappelijk gefundeerde informatie” geven over de oudste monotheïstische religie. Het wil meer zijn dan een standaard inleiding waarin Joodse feesten en gebruiken worden opgesomd.

Door: Cor Sinnema

Het boek bestaat uit twee delen, onderverdeeld in 14 resp. 10 hoofdstukken van 5 tot 30 bladzijden. Door het hele boek wordt voortdurend vooruit gewezen (“zoals we nog zullen zien”, “waarover later meer”) maar ook terug, naar eerdere hoofdstukken, (“we hebben hier boven al gezien”). Toch doen deze onderbrekingen geen afbreuk aan de leesbaarheid. Er zijn 9 voetnoten. Er zijn in het boek 41 zwart-wit afbeeldingen opgenomen, waarvan driekwart in het tweede deel. Vooral voorwerpen die in het dagelijks leven een rol spelen.

In het eerste deel worden verschillende aspecten van de Joodse traditie en religie beschreven. We vinden er capita selecta over het ontstaan en zo’n 3000 jaar geschiedenis van de Joodse godsdienst, die voor een groot deel aan het land Israël is gekoppeld en die met name sinds de val van de tweede Tempel (70 n. Chr.) ook buiten Israël wereldwijd veel aanhangers heeft. Jodendom zou volgens Smelik het best beschreven kunnen worden zonder een bepalend lidwoord. ‘Hét’ jodendom bestaat immers niet. Goed beschouwd gaat het om een “levenswijze”, “een zeer veelkleurig geheel van opvattingen en levensstijlen met als verbindende schakel dat het om Joden gaat”. Ook wanneer men zich tot de religie beperkt, gaat het om “een veelheid”. Smelik besteedt ruim aandacht aan de oorspronkelijke religieuze situatie, die “relatief onbekend is buiten de universiteit” (blz. 35). Er zijn veel verschillen die geografisch verklaard kunnen worden. Ook aan kleine en nieuwe stromingen of sektes wordt aandacht besteed. De auteur laat geen kans voorbijgaan om te benadrukken dat jodendom heel divers is.

Smelik steekt zijn bewondering voor de dynamiek en de veerkracht van de Joden niet onder stoelen of banken. In de hoofdstukken van het eerste deel komen verschillende kenmerken aan de orde: het geloof in één (mannelijke) God, van wie geen afbeelding bestaat, geen centraal gezag, geen dogma’s, maar slechts een onuitgesproken naam met duidelijke kwaliteiten, zoals gerechtigheid, verlossen, opstanding uit de doden, de komende wereld, het laatste oordeel. Hij illustreert de grote hoeveelheid informatie met tal van citaten en voorbeelden uit de Bijbel en de rabbijnse literatuur (Misjna en Talmoed). Alle Bijbelboeken duidt hij consequent aan met de ‘gewone’ en de Hebreeuwse naam, zoals Deuteronomium/Devariem of Psalmen/Tehiliem. Veel aspecten uit de oudheid, de Griekse cultuur, de middeleeuwen en de moderne tijd passeren de revue. Hij schrijft over het verbond, het heilig land, zionisme, de geschiedenis van de tempel, van de schriftelijke en mondelinge Tora, de Joodse uitlegkunde, de Halacha, Joodse vroomheid, mystiek en magie. Opvallend is de ruime aandacht die hij aan amuletten besteedt door de eeuwen heen.

Deel twee gaat in op de praktijk van het jodendom met de verschillende gebruiken: de kalender met de grote feestdagen en de niet-Bijbelse feesten, de sjabbat (met 5 foto’s), de synagoge, de levensloop en het dagelijks leven “van wieg tot graf”. In dit deel vervalt zijn boek toch enigszins in de standaard inleiding die hij niet bedoelde. Opmerkelijk is een apart, laatste hoofdstuk dat helemaal is gewijd aan “de vrouw in het jodendom”.

Smelik illustreert zijn boek met citaten en anekdotes uit de Schrift of andere Joodse bronnen die uitleg en commentaren bevatten, en heel veel “weetjes”. Soms weidt hij erg uit, bijvoorbeeld wanneer hij het over de voorschriften heeft, en de karakteristieke leeswijzen en Hebreeuwse termen, mystieke stromingen met magie, toverschalen en amuletten, de chassidische beweging.

Als docent heeft Klaas Smelik zijn sporen verdiend. Hij heeft aan verschillende universiteiten gewerkt, achtereenvolgens: Utrecht, Amsterdam, Brussel, Leuven en Gent. Hij is een autoriteit en overziet het brede terrein van Joden en jodendom en de samenhang tussen alle verschillende tradities en gewoontes. In het “Ten slotte” schrijft hij: “Wat mij na meer dan vijftig jaar bestudering van het jodendom het meest blijft opvallen, is de levenskracht van zowel de Joden als hun traditie…” (blz. 340).

Hij blijft als christen een betrokken buitenstaander, en houdt zich meestal strikt bij zijn onderwerp: jodendom. Slechts een enkele keer veroorlooft hij zich een persoonlijke noot. Zo merkt hij op hoe een woord of gebruik uit het jodendom in gewijzigde vorm door christenen is overgenomen. Eén keer, bij de beschrijving van de feesten, klaagt hij over het “tekort aan kennis over de Joodse achtergrond van het christendom”. Pasen kan beter een ‘christelijk Pesach’ genoemd worden dan Pesach ‘Joods Pasen’. (blz. 210)

Aan het eind is een uitgebreide woordenlijst opgenomen van ruim 10 bladzijden, een lijst van afbeeldingen en een verantwoording daarvan. De lezer en gebruiker treft tot slot een handig en uitgebreid register aan en een literatuurlijst. Hiermee is het een uitstekend naslagwerk en een rijke verzamelbundel voor mensen die na een eerste kennismaking met Joodse levenswijsheden toe zijn aan verantwoorde steviger kost.

Voor meer informatie over dit boek: klik hier.

Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom Den Bosch en secretaris van de Katholieke Raad voor het Jodendom