Recensie van ‘‘Joodse raden’ in West-Europa tijdens de Duitse bezetting’
Laurien Vastenhout is onderzoeker en docent bij het NIOD Instituut voor Oorlogs-Holocaust-, en Genocidestudies in Amsterdam. Haar boek ‘Joodse raden’ in West-Europa tijdens de Duitse bezetting is een vertaling van Between Community and Collaboration: ‘Jewish Councils’ in Western Europe under Nazi Occupation (Cambridge University Press, 2022), waarmee ze in 2023 promoveerde aan de University of Sheffield, Engeland. Voor haar onderzoek heeft ze vanaf 2013 een groot aantal primaire en secundaire bronnen met elkaar vergeleken. Het boek bevat 42 bladzijden met gedrukte bronnen. Ze is veel verschillen op het spoor gekomen en laat zien dat de geschiedenis veel complexer is dan tot nu toe was aangenomen.
Door: Cor Sinnema
Vastenhout is de eerste die in een studie de ‘Joodse raden’ in Nederland, België en Frankrijk met elkaar vergelijkt. In haar boek legt ze de dilemma’s bloot waarvoor de Joodse leiders in deze landen zich zagen geplaatst. Dat klinkt ook door in de titels van de vijf hoofdstukken. In het eerste gaat het over ‘verscheurde gemeenschappen’, gevolgd door ‘rivaliteit en improvisatie’, ‘continuïteit of discontinuïteit’, ‘optimisme en frustratie’, ‘legaliteit en illegaliteit; verbloeming en verzet’. Het grootste dilemma voor de Joodse leiders is: komen we in verzet of gaan we met de Duitsers samenwerken? Vastenhout noemt het een ‘evenwichtsoefening’ tussen steun aan hun gemeenschappen en tegemoetkomen aan de Duitse eisen. Als er gekozen werd voor samenwerken was dat vaak om leden van hun gemeenschap bijstand te verlenen. Hierdoor werden en worden de leden van deze organisaties nog vaak beschouwd als collaborateurs.
Vastenhout heeft minutieus onderzoek gedaan naar de geschiedenis van de raden. In Nederland bestond al een Comité voor Joodsche Vluchtelingen (CJV) dat een voortzetting kreeg in de Joodse Raad. De raden in België en Frankrijk volgden negen maanden later. Ze waren ingesteld in opdracht van de Duitsers en hun doel was in alle landen hetzelfde. Vastenhout benadrukt dat de raden door hun lokale context verschillend waren in vorm en functie.
In het begin van de oorlog wist niemand nog wat Joden boven het hoofd hing. Ook de Duitsers zelf niet. Bij de oprichting van ‘Joodse raden’ was geen duidelijke taakstelling op langere termijn. Er was veel ad-hocbeleid en er werd vaak geïmproviseerd. Het functioneren van de Joodse raden werd meer door de Duitsers bepaald en minder door de besluiten van de Joodse leiders zelf. Het beleid was om het ‘Joodse vraagstuk’ overal op dezelfde manier op te lossen, maar de verschillen in de landen waren groot. Dat er in Nederland zoveel slachtoffers onder de Joden vielen, kan niet zo maar op het conto van de Joodse Raad worden geschreven. Al zal het laatste woord daar nog niet over zijn gesproken.
De Joodse gemeenschappen in Nederland, België en Frankrijk hadden een volstrekt verschillende samenstelling en organisatie. Nederland had van de Duitse bezetters een civiel bestuur gekregen en België en Frankrijk een militair bestuur. In Nederland waren relatief veel Joden geïntegreerd en geassimileerd, terwijl veel Joodse vluchtelingen en immigranten in België en Frankrijk niet opgingen in de bestaande Joodse gemeenschappen. Deze landen fungeerden meer als doorgangsland. In Frankrijk werden Joodse vluchtelingen door de Joodse leiders met argwaan bekeken en als een bedreiging gezien. Sommige leiders waren gevlucht en er waren nog geen nieuwe uitgesproken leiders. Interne rivaliteit in België en Frankrijk werkte vertraging in de hand en bood kansen voor clandestiene activiteiten. Verschillen bleken ook na de oorlog: in ons land werden de leiders buitengesloten, in België pakten ze de draad weer op, in Frankrijk hadden veel leiders de oorlog niet overleefd.
Het boek van Laurien Vastenhout wordt alom geroemd om zijn degelijkheid en het is dan ook niet voor niets eind 2023 bekroond met de Yad Vashem International Book Prize for Holocaust Research. Door studies als deze ontstaat er meer begrip, waarmee anderen weer in staat zijn om het verhaal met nuance door vertellen of in beeld te brengen zoals onlangs door de EO in de dramaserie De Joodse Raad is gedaan. Ik heb gemerkt dat het ook bijdraagt aan de verzoening tussen Joden onderling. Het boek past uitstekend in de Holocaust Bibliotheek van Uitgeverij Verbum.
Boekgegevens
‘Joodse raden’ in West-Europa tijdens de Duitse bezetting, door Laurien Vastenhout, uitgeverij Verbum, Almere, 2024, ISBN 9789493028654, 411 blz., € 29,50
Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom ‘s-Hertogenbosch
