Recensie van ‘Leviticus – boek van het heilige

Jonathan Sacks begint zijn commentaar op Leviticus met een inleiding waarin hij de drie sleutelbegrippen ‘heiligheid, reinheid en offer’ uitlegt. Dit boek, in de Hebreeuwse Bijbel Wajikra, ‘en Hij riep’, is het derde van de vijfdelige Tora. Het is het hoogtepunt volgens de chiastische structuur: ABCBA.

Door: Cor Sinnema

Volgens Sacks is Leviticus, ‘zaken met betrekking tot de levieten’, eigenlijk geen verhaal, want het omvat slechts een enkele maand bij de berg Sinaï. Hij noemt het een intermezzo tussen het boek Exodus en het boek Numeri: de geschiedenis van de tocht van de Israëlieten van Egypte naar het beloofde land. Het is een tegenverhaal, dat onder de oppervlakte van het grote verhaal ligt.

Het gaat over de priesters, die zorgen voor continuïteit en voor orde in de chaos die mensen creëren. Priesters zijn “de heilige personen die heilige handelingen verrichten op een heilige plaats”. De meest oorspronkelijke naam van het boek is dan ook Torat Kohaniem: ‘de wet van de priesters’. God blijkt zich op drie manieren te openbaren: via schepping, verlossing en openbaring. Elke manifestatie heeft zijn eigen stem. In het boek Leviticus klinkt de priesterlijke stem. Hiermee is Wajikra een uniek boek. “Als enige van de vijf boeken van de Tora gaat het niet over geschiedenis. Het gaat over heiligheid: eeuwigheid midden in de tijd.” (blz. 65)

Sacks baseert zich op de inzichten en commentaren van bekende joodse geleerden, met name Maimonides. Hij vergelijkt teksten uit Leviticus met eerdere passages uit Genesis en Exodus, en wijst al vooruit naar Numeri en Deuteronomium. Ook in profetenlezingen en in de Geschriften vindt hij antwoorden op de vele vragen. Maar de bindende factoren van de joodse traditie worden toch weer gevonden in woord en taal: “Taal is in het jodendom het fundament van de schepping, de openbaring en het morele leven.” (blz. 195)

Sacks geeft veel onderliggende ‘logische’ verklaringen voor de regelgeving rond zonde en straf, de reinheidsvoorschriften, die evenals de heiligheidswetten vooral constitutief zijn. Verder gaat hij in op het beeldverbod, de betekenis van melaatsheid. Veel aandacht voor, Jom Kipoer, Grote Verzoendag, het jaarlijks terugkerende hoogtepunt van het joodse jaar met het ritueel van belijdenis, berouw, verzoening en reiniging, de ‘zondebok’ met drie (!) theorieën. Natuurlijk besteedt hij aandacht aan de sabbat en het einde van de sabbat met havdala, de scheiding tussen sabbat en de daarop volgende werkdag, en vele andere joodse gebruiken. Hij maakt verbanden zichtbaar door soms op afstand naar het geheel van de teksten te kijken. “De instelling van de zevendaagse week, nu een wereldwijd fenomeen, vindt zijn oorsprong in de Hebreeuwse Bijbel.” (blz. 296)

In de eerste eeuw van onze jaartelling vindt de grote transformatie plaats: rabbi Akiva wijst op nieuwe spirituele mogelijkheden. Het gebed nam de plaats in van het offer en verzoening werd gedemocratiseerd. Het heeft als ‘omkeer’ het joodse volk gered na de verwoesting van de Tweede Tempel. Zo komt heiligheid dichterbij. Elke jood werd een hogepriester. De dialoog, het tweede woord van de serietitel, betreft meestal de interne en intertekstuele structuur met andere Bijbelboeken. Om het mooie gebonden commentaar van deze onlangs (november 2020) overleden bekende opperrabbijn uit Groot-Brittannië ook voor ‘vreemdelingen’ verstaanbaar te maken, zou een register op veelgebruikte zoektermen handig zijn.

Ook dit derde deel in de serie ‘Verbond en dialoog’ is boeiend voor de mensen van het Verbond en voor iedereen die met hen verbonden wil zijn.

Cor Sinnema is secretaris van de Katholieke Raad voor het Jodendom