Recensie van ‘Messianisme als gevaarlijke herinnering’
Bij zijn afscheid als hoogleraar Interreligieuze Verhoudingen aan de Tilburg School of Theology (TST) van Tilburg University op donderdag 19 mei 2022, ontving Marcel Poorthuis het eerste exemplaar van Messianisme als gevaarlijke herinnering waarvoor hij zelf het idee had aangedragen.
Door: Cor Sinnema
Centraal hierin staat het containerbegrip messianisme. Dit wordt gebruikt voor zowel religieuze als politieke levensvisies. De bundel bestaat dan ook volgens de flaptekst uit “een bonte verzameling teksten en denkers” die allen als erfgenamen van de gevaarlijke herinnering kunnen worden beschouwd. De samenstellers vonden het verrassend, volgens een van de eindredacteuren, dat alle gevraagde auteurs direct ‘ja’ hadden gezegd. Het leverde een mooie bundel op met uiteenlopende bijdragen door een keur van theologen, mystici, filosofen en historici die werkzaam zijn (geweest) aan de PThU, UvH, TsT van Tilburg University, UvA, Universiteit van Utrecht, Radboud Universiteit en KU Leuven.
In het eerste deel ‘Bronnen van messiaanse herinnering’ worden teksten besproken die de grondslag vormen van religieuze levensvisies: uit de Targoem (Dineke Houtman) en enkele Midrasjiem (Lieve Teugels en Leon Mock). Marcel Poorthuis beschrijft het messianisme als fenomeen waarin iets van wat het mens-zijn ten diepste is, wordt onthuld (blz. 60) en haalt meerdere joodse denkers aan. Tot slot wordt het evangelie van Mattheüs aan de orde gesteld (Eric Ottenheijm) en de brieven van Paulus (Peter Tomson).
Het tweede deel, Erfgenamen van messiaanse herinnering, bevat de overige elf bijdragen die over leiders en hun volgelingen gaan. Deze komen niet alleen voort uit religieuze bewegingen, maar ook uit geseculariseerde vormen van messianisme zoals politieke bewegingen. Opnieuw passeert hier een groot aantal namen: Marx (Theo Salemink), Buber (Naud van der Ven), Ernst Bloch (Wilken Veen), Walter Benjamin (Victor Kal), Franz Kafka (Theo de Wit), Gershom Scholem (Philippe van Heusden), Emmanuel Levinas (Joachim Duyndam), Abraham Joshua Heschel, (Marcel Sarot), Jacob Taubes (Marin Terpstra), Johann Baptist Metz (Harm Goris), Woody Allen (Bart Koet) en Giorgio Agamben (Rinse Reeling Brouwer).
De namen van deze erfgenamen staan vermeld in de titels die aan de bijdragen zijn gegeven, en worden vaak in de bijdragen van anderen geciteerd, samen met tal van andere namen, van wie de meeste een joodse achtergrond hebben. Onder hen zien we Jezus, profeten als Jesaja, Elia of Daniel, joodse geleerden uit alle eeuwen: Hillel, Rabbi Jochanan, Maimonides, Spinoza en Sjmuël. De meest opvallende naam in dit rijtje is wellicht Woody Allen, die nu niet als acteur, muzikant of filmregisseur ten tonele wordt gevoerd, maar als Joodse denker!
Wat al deze mensen gemeenschappelijk hebben, wordt door elke auteur net weer even anders geformuleerd, maar zou met Marin Terpstra als volgt kunnen worden samengevat: “Messianisme staat voor een verwachting of een veronderstelling van verlossing, al dan niet teweeggebracht door een verlosser” (blz. 216). Soms blijkt het messiaans verlangen zelfs te leiden tot het verlangen om zélf Messias te worden: “De Messias, dat ben ik?”
De raadselachtige foto op de omslag krijgt in de bijdrage van Marcel Poorthuis een toelichting. Het betreft een illustratie van de schaakmachine uit de 18de eeuw van Wolfgang von Kempelen. Deze machine wordt ook de Mechanische Turk genoemd, omdat de pop die op de kast zit Ottomaanse kleren en een tulband draagt. Het blijkt een fopmachine. Ik moest hierbij denken aan het verschijnsel van de ‘Deus ex machina’ (god uit een machine). Het beeld van de schaakautomaat is hiervan de tegenhanger: deze beïnvloedt het schaakspel van binnenuit en de verwachte Messias kan de beslissende zet doen en winnen.
Elk afscheid luidt een nieuwe fase in. Deze studie is mooi uitgegeven en gaat vergezeld van een uitnodiging aan de lezer om naar believen rond te dwalen in de fase waarin het messianisme zich bevindt. Door de persoonlijke herinneringen van de auteurs roept het boek veel herkenning op bij degenen die de revolutionaire én religieuze jaren in kerk en maatschappij hebben meegemaakt en zich sindsdien in een “versplinterd levensbeschouwelijk landschap” bevinden. Echt ‘voer voor theologen’, zoals een van de auteurs zijn bijdrage noemt.
Boekgegevens
Messianisme als gevaarlijke herinnering. Bronnen, erfgenamen, actualiteit, Onder redactie van Eric Ottenheijm & Theo de Wit, Uitg. Damon, ISBN 978 94 6340 316 0, 2021, 279 blz. € 24,90
Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom Den Bosch
