Recensie van ‘Moraal’ van Jonathan Sacks

In dit boek probeert Jonathan Sacks, de vroegere opperrabbijn van Engeland, de tekenen van de tijd te beschrijven. Hij vindt dat een samenleving naast een economie van de vrije markt en een liberale democratie een derde pijler nodig heeft. Deze noemt hij ‘moraal’: het geheel van waarden en normen in onze cultuur, een gemeenschappelijk moreel besef of een geweten. Met tal van voorbeelden laat hij zien dat het hiermee droevig gesteld is: er is verdeeldheid, cynisme en teloorgang van vertrouwen. Er wordt vrijwel alleen nog maar gesproken in termen van ‘ik’, wat ten koste gaat van het collectieve ‘wij’. Sacks spreekt van een ‘culturele klimaatverandering’.

Door: Cor Sinnema

Hij schreef dit boek al voordat de coronapandemie Europa in zijn greep had, maar het verscheen in coronatijd. De meeste voorbeelden in het eerste deel (Het solitaire Zelf) zijn al ouder. Vrijwel alle symptomen waar onze samenleving volgens hem aan lijdt, hebben sinds corona een nog veel groter gewicht gekregen: eenzaamheid, de ‘onsociale media’ en het gemis aan de warmte van het gezin (‘het belangrijkste instituut van de westerse beschaving’, blz. 70).

In het tweede deel (Consequenties: de markt en de staat) somt hij de verworvenheden op van de ‘Nieuwe Tijd’, waarin het individu het voor het zeggen kreeg en kerk en geloof zich moesten terugtrekken. De consumptiemaatschappij zorgt wel voor geluk, maar we hebben een ‘sjabbateconomie’ nodig om voluit te genieten. Democratieën verkeren in crisis: aan de ene kant blijkt het vertrouwen in de overheid gedaald, tegelijk kan de overheid de eisen die aan haar gesteld worden niet meer waarmaken.

In Kunnen we nog debatteren met elkaar? stelt Sacks de huidige informatie- en communicatietechnologie aan de orde met alle nepnieuws en alternatieve waarheden, de inperking van de academische vrijheid, de opkomst van antisemitisme. “Een opmerkelijk aspect van het jodendom is dat praktisch al zijn canonieke teksten doorspekt zijn met dialogen. Abraham, Mozes, Jeremia en Job voeren allemaal uitgebreide discussies met God.” (207) Joden houden van overleggen en argumenteren.

In Uit menselijk oogpunt stelt hij dat moraal en menselijke waardigheid hand in hand gaan. Hij gaat te rade bij filosofen, herneemt veel van de conclusies uit de voorgaande hoofdstukken en vraagt aandacht voor de Hebreeuwse Bijbel. Voor religie ziet hij een essentiële bijdrage aan de morele basis van de maatschappij weggelegd. Als samenhangend systeem creëert ze gemeenschap, bevordert gezagsgetrouwheid en helpt ons op de lange termijn te denken.

Er is hoop, stelt Sacks in het laatste deel: De weg vooruit, vooral als we een groot deel van de morele gewoonten van onze voorouders weer aanleren. Hij houdt een pleidooi voor vertrouwen. “We hoeven niet te wachten met de wereld veranderen totdat de wereld ons veranderd heeft” (339). Hij herinnert aan de verbondsgedachte: persoonlijke relaties met mensen die anders zijn dan wij.

Veel van zijn beweringen staaft Sacks met cijfers en conclusies uit rapporten en onderzoeken. Hij herinnert aan joodse gebruiken en ‘de gepassioneerde rabbijnse ethiek van kennis najagen’. En passant kijkt hij in dit boek ook terug op zijn leven. Hij is een kind van de eerste generatie geïmmigreerde Joden uit Oost- en Midden-Europa. Zijn vader was op zijn veertiende van school gegaan, zelf was hij de eerste in zijn familie die naar de universiteit ging. Hij ontmoette daar zijn vrouw Elaine. Samen hebben ze 3 kinderen en 9 kleinkinderen. Dit zorgt voor een persoonlijk getint boek over Groot-Brittannië en Amerika. Ook mensen die in andere democratieën aan de politieke touwtjes trekken, kunnen er hun voordeel mee doen.

Cor Sinnema is secretaris van de Katholieke Raad voor het Jodendom