Recensie van ‘Ontluikend christendom’ van Daniel De Waele
Recent is verschenen bij uitgeverij KokBoekencentrum Ontluikend christendom. Cultuurgeschiedenis van een nieuwe religie in de Grieks-Romeinse wereld van Daniël De Waele. De Waele is docent Protestantse godsdienst en Nieuwe Testament aan het Hoger Instituut voor Protestantse Godsdienstwetenschappen te Brussel. Cor Sinnema las het boek en schreef een recensie.
Door: Cor Sinnema
In deze cultuurgeschiedenis stelt De Waele drie vragen aan de orde: hoe leefden de mensen in de tijd waarin het Nieuwe Testament is ontstaan, hoe geloofden zij en hoe dachten zij? De focus ligt op de periode waarin een christelijke levensstijl vorm krijgt. Deze vragen werkt hij uit in zes hoofdstukken. Het eerste gaat over het leven van de gewone man en vrouw. Hierin wordt veel achtergrondinformatie gegeven over het dagelijkse leven in de oudheid, gezinsleven, opvoeding en onderwijs, tot en met de slavernij en het godsdienstig leven. De twee volgende hoofdstukken gaan over de manier waarop joden hun geloof hebben vormgegeven, met aandacht voor de verscheidenheid binnen het jodendom in het Palestina van die dagen. De twee hoofdstukken daarna beschrijven de ‘heidense’ godsdiensten: Grieken, Romeinen en hun goden, en vervolgens een apart hoofdstuk over de verschillende filosofische scholen uit de eerste eeuwen. In het laatste hoofdstuk komen de eerste christenen aan de orde en de enorme diversiteit.
De ondertitel drukt het beste uit wat deze studie behelst: hoe het christendom een wereldgodsdienst is ‘geworden’: hoe de nieuwe beweging van christenen als een variant binnen de joodse traditie uiteindelijk tot een nieuwe religie is uitgegroeid en een eigen plaats heeft gekregen naast of tegenover een meer gevestigd jodendom en andere godsdiensten. De Waele gebruikt het woord ‘ontluiken’ om dit wordingsproces mee aan te duiden. Klaas Smelik noemt het in het Woord vooraf een ‘hybride religie’. Het is een intrigerende vraag voor huidige lezers, die meer willen dan alleen maar kennisnemen van het christelijk geloof zoals dit zich in onze tijd manifesteert.
Het uitgangspunt vormt het leven in de oudheid en de plaats van de joodse gebruiken met de identiteitsbepalende regels met betrekking tot eten en reinheid. Gaandeweg wordt steeds duidelijker hoe de nieuwe christelijke beweging veel elementen van joden overnam of er zich juist tegen verzette. Feesten spelen een belangrijke rol. Interessant zijn de mooie samenvattingen van de begrippen Messias en andere titels die Jezus worden toegedicht. Waar exegeten vaak uitvoerig stilstaan bij de joodse wortels, besteedt De Waele in dit boek ook uitvoerig aandacht aan de mythen en verhalen van de vele goden en de manier waarop die het leven van Grieken en Romeinen kleurden.
Toch lijken de nuanceringen van De Waele soms plaatsgemaakt te hebben voor vaste denkbeelden, wanneer hij met ‘de kennis van nu’ zaken uit het verleden beschrijft. Past het negentiende-eeuwse begrip antisemitisme wel op de jodenhaat die in de eerste eeuwen bestond? De beslissing om christendom tot staatsgodsdienst te maken, zorgde voor een desavoueren van de bestaande religieuze praktijk van hellenistische joden, Grieken en Romeinen. Naar analogie van ons huidige spraakgebruik spreekt De Waele over ‘het’ heidendom en ‘het’ jodendom, alsof het nauwkeurig omschreven religieuze stelsels zijn. Is het niet eerder zo dat we die religieuze stromingen met de toevoeging ‘-dom’ zijn gaan benoemen nadat keizers en concilies de leer van de christenen gingen vastleggen? Het christendom als religie werd pas officieel staatsgodsdienst na 300 jaar onder Constantijn met alle bekende gevolgen vandien. Het heidendom werd van dan af beschouwd als iets minderwaardigs dat bestreden moest worden, ook jodendom deelde in dit lot. Dat er volop uitwisselingen plaatvonden binnen alle stromingen valt daardoor weg. De karakteristieke smeltkroes van verschillende etnische, culturele of religieuze opvattingen uit de oudheid komt nu over als een harmonieus geheel.
Het is jammer dat een register op Bijbelplaatsen ontbreekt, vooral omdat er zo vaak naar wordt verwezen. Wel treft de lezer een verklarende woordenlijst, een uitgebreide bibliografie (per hoofdstuk) en een personenregister aan. De studie van De Waele is een omvangrijk en boeiend boek geworden over de eerste eeuwen van onze jaartelling. Naast de Dikke van Dale is er nu ook de Dikke De WĀELE. De Ā in zijn naam wordt met een zogenoemde ‘macron’ geschreven, die als aparte letter in het Lets voorkomt, na de ‘a’ en voor de ‘b’. Ook zijn naam heeft daardoor meer ‘gewicht’ gekregen.
Boekgegevens
Ontluikend christendom. Cultuurgeschiedenis van een nieuwe religie in de Grieks-Romeinse wereld. Daniël De Waele, KokBoekencentrum Uitgevers/Utrecht, 2022, ISBN 978 90 435 36615, 480 blz.
Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom Den Bosch
