Recensie van ‘Ontwakend jodendom’ van Daniël De Waele
Daniël De Waele was leraar Protestantse Godsdienst en docent Nieuwe Testament aan het Hoger Instituut voor Protestantse Godsdienstwetenschappen (HIPGO) te Brussel. Eerder schreef hij Vergeten rijkdom (2021) en Ontluikend christendom (2022). In Ontwakend jodendom – Cultuurgeschiedenis van een nieuwe religie in de oude Oriënt benadert De Waele de Bijbel niet op de eerste plaats als een geloofsboek, maar als cultuurgeschiedenis. Hoewel de Bijbel uniek is, is hij toch niet helemaal uit het niets ontstaan. De wortels ervan liggen in de culturen van Mesopotamië van een ver verleden. In acht hoofdstukken laat hij zien hoe de meeste verhalen zijn ontstaan en vorm kregen in de tijd dat de Judeeërs door Babyloniërs naar Babel waren weggevoerd en dankzij de Perzen weer naar hun land waren teruggekeerd.
Door: Cor Sinnema
De Waele heeft heel veel woorden nodig om pas in het korte zesde hoofdstuk op 35 bladzijden te ontraadselen hoe het wijdverbreide polytheïsme evolueert via monolatrie, dat gelooft in verschillende goden maar er slechts één aanbidt, naar het monotheïsme. De vele goden in de eerdere hoofdstukken zijn geleidelijk verdwenen en hun eigenschappen werden overgedragen op één God: Jahwe. Eindredacteuren van de Bijbelse verhalen doen het voorkomen dat dit vanaf het begin zo is geweest, maar toch hebben ze niet kunnen voorkomen dat oude religies hun sporen hebben nagelaten: Jahwe heeft nog trekken van Baäl en kent zelfs een gemalin. Dit proces voltrekt zich in de 7de en 6de eeuw v. Chr. en de nieuwe visie lijkt samen te hangen met de door oorlogen veranderde sociale situatie binnen Juda. De persoonlijke verantwoordelijkheid van de mens wint terrein.
In de eerste 350 bladzijden krijgt de lezer een lang geografisch en historisch overzicht van de opeenvolgende koninkrijken en invloedssferen in wat De Waele omschrijft als de Oriënt. Het gaat om het Romeinse perspectief en verwijst naar het oostelijke deel van het Middellandse Zeegebied plus Zuid-Azië en een deel van Oost-Azië. Tien van de dertien landkaartjes die het boek bevat staan in dit eerste hoofdstuk afgedrukt. Het tweede hoofdstuk geeft een levendig inkijkje in het dagelijks leven van mensen in de landen in het Midden-Oosten: de sociale verhoudingen, familieverbanden, huwelijk, seksualiteit, zwangerschap en geboorte, opvoeding en onderwijs, ziekte en genezing, dood en begraven, wonen in steden en dorpen, slavernij en oorlogen. Talloze goden en godinnen komen aan de orde in het derde hoofdstuk. Hierin staat De Waele ook uitgebreid stil bij de wereld van de demonen en de onderwereld, bij de vele manieren waarop gecommuniceerd werd met de goden via voortekenen, het lezen van de sterren, profetieën, dromen, visioenen, orakels. Hij beschrijft de verblijfplaatsen van de goden in hun tempels, hun beelden, de offers en offeraars, de rol van priesters en profeten. Hij probeert de aandacht vast te houden door naar de Bijbel te verwijzen met zinnen als “ook in de Bijbel” “ook de God van Israël”, “het was in Israël precies zo” of “we treffen dat ook in de Bijbel”.
In het vierde hoofdstuk gaat het over de mens en zijn persoonlijke band met de godheid. Van een persoonlijke religie worden ook ethische gedragsregels afgeleid. In Mesopotamië zijn de goden onvoorspelbaar en niet beïnvloedbaar. Nu ontstaat er meer ruimte voor een god die als beschermer optreedt en te vertrouwen is, die mensen begeleidt op hun levensweg. Dit wordt ruim geïllustreerd met gebeden. Koningen werden gezien als de belichaming van de goden, ze werden hun vertegenwoordigers en oefenden invloed uit. Naast overeenkomsten zijn er ook belangrijke verschillen: de band tussen God en mens is nauwer en vriendelijker. Het vijfde hoofdstuk besteedt kort aandacht aan het Zoroastrisme, de Perzische godsdienst die ook invloed heeft op het Jodendom. Deze predikt het bestaan van één God, maar is toch nog geen zuiver monotheïsme. Ze kennen veel engelen en boze geesten, wat vervolgens tot een dualistisch geloof leidt. Men spreekt over twee wegen, twee neigingen, twee geesten. Hier ontstond ook het geloof in een Messias, en er kwam aandacht voor eschatologische en apocalyptische elementen, een smalle en brede brug naar het dodenrijk.
De laatste twee hoofdstukken bevatten veel religieuze teksten uit het Oude Midden-Oosten. Naast verhalen uit de oertijd betreft het enkele scheppings- en zondvloedverhalen, zoals het Gilgamesjepos, dood- en opstandingsverhalen, Enuma Elisj en natuurlijk Genesis. Ook wijsheidsliteratuur waaronder fabels, theodicee, spreuken en Egyptische wijsheid. Een aparte paragraaf wordt besteed aan de wetsteksten. Het achtste en laatste hoofdstuk laat zien dat het belang van het paleis en koningschap verschuift naar de tempel en de rol van priesters en levieten. Voor de tijd van de ballingschap speelden zij weliswaar geen grote rol, maar ze krijgen die met terugwerkende kracht geprojecteerd in de Thora. Uitgebreid komen hun taken en werkwijze aan bod. Tot slot wordt ingegaan op het ambt van de profeten in Israël.
Uit de enorme hoeveelheid literatuur heeft De Waele veel informatie verzameld en goed leesbaar bij elkaar gezet. Jammer vind ik dat er aan het eind van zijn boek alleen maar een personenregister is opgenomen, en dus geen zakenregister of verklarende woordenlijst, waarin de vele technische woorden en begrippen kunnen woorden teruggezocht. Het duizelt De Waele zelf ook wel eens en hij verzucht op een bepaald moment dat er in Egypte verwarrend veel goden zijn. In het midden van het boek zijn 22 kleurenafbeeldingen opgenomen. Aan het eind staat een uitgebreide bibliografie met primaire en secundaire bronnen, een lijst met koningen van tien koninkrijken en een tijdlijn van het Midden-Oosten. Zoals De Waele zelf regelmatig aangeeft, is er elders (nog) meer te lezen over de onderwerpen die hij ter sprake brengt. Toch is het goed dat hij veel hiervan in dit studieboek heeft gebundeld en geactualiseerd. De drie dikke De Waeles vormen een mooi naslagwerk.
Boekgegevens
Ontwakend jodendom. Cultuurgeschiedenis van een nieuwe religie in de oude Oriënt, door Daniël De Waele. Kok Boekencentrum, 2024, ISBN 978 90 435 4093 3, 448 blz. € 34,99
Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom ‘s-Hertogenbosch
