Recensie van ‘Op het spoor van Etty Hillesum’

Theoloog Klaas Smelik junior is een deskundige als het gaat om het werk van Etty Hillesum. Het hoort bij zijn levenswerk om haar brieven en dagboeken te publiceren, iets wat vader Klaas Smelik, een ex-vriendje van Etty, in de jaren direct na de oorlog niet was gelukt. Over dit mislukken schrijft Klaas junior: “Over de oorlog werd niet nagedacht, de oorlog werd herdacht. De mensen wilden lezen hoe slecht de Duitsers waren geweest en hoe goed de Nederlanders.” (pagina 51) In achttien hoofdstukken geeft hij in dit nieuwe boek goed inzicht in de gedachtewereld van Etty Hillesum.

Door: Cor Sinnema

Het dagboek van Etty waarmee ze op aandringen van haar therapeut Julius Spier op zondag 9 maart 1941 aan haar dagboek is begonnen, omvat elf schoolschriften. Haar gevoelens werden gehinderd door haar denken en ze probeerde door middel van het schrijven een balans te vinden tussen beide. Ze zag haar dagboek als een opstap om een novelle of een roman te schrijven over haar belevenissen in oorlogstijd, want ze had de mensheid iets te zeggen! De novelle die ze nooit heeft geschreven zou als titel hebben meegekregen Het meisje dat knielen kon en het toch leerde op de ruwe cocosmat in een slordige badkamer, aldus Smelik (pagina 212). De titel verwijst naar de geheel eigen vorm van religiositeit en godsbeeld die zij had ontwikkeld.

Smelik noemt zijn boek nadrukkelijk geen nieuwe biografie. Want die heeft Judith Koelemijer vorig jaar het licht doen zien. Deze wordt overigens maar één keer in de tekst genoemd en er wordt in de Literatuurverwijzingen ook maar één keer naar een brief van Han Wegerif verwezen. De focus van Smelik is vooral gericht op de ideeën van Etty. Deze probeert hij in kaart te brengen en te achterhalen waar die vandaan kwamen. De ontwikkeling die Etty doormaakt is op te maken uit haar geschriften. Smelik citeert hiervoor telkens uit de wetenschappelijke tekstuitgave van de dagboeken en de brieven. Hij ziet Etty als een echte geassimileerde jood en als een van de joodse existentialistische filosofen van de twintigste eeuw. Hij besteedt een apart hoofdstuk aan het vrouw-zijn van Etty, haar Russische moeder Riva en hoe deze haar beïnvloed heeft. Etty’s werk bij de Joodsche Raad heeft haar joods-zijn versterkt, vooral in de tijd dat ze voor deze Raad werkte in Vluchtelingenkamp Westerbork.

Etty wilde de kroniekschrijver van het kamp worden en zij zag haar bijdrage als een alternatief voor de schoolboekjes die over de geschiedenis van de joden waren geschreven. Ze wilde het lot van haar volk delen en liet zich daarom naar de afdeling in kamp Westerbork overplaatsen. Bij haar onverwachte vertrek naar Auschwitz was ze opnieuw vastbesloten om alles te beleven wat er voor de joden was weggelegd.

Etty schrijft over haat en liefde, vriend en vijand, dood en leven, over goed en kwaad, angst en vertrouwen, schuld en onschuld, God in en buiten onszelf. Ze las veel in de Bijbel en nam de Bijbel en de Russische grammatica in haar rugzak mee naar Auschwitz. Op de laatste briefkaart die zij uit de rijdende trein naar buiten had gegooid en die door een voorbijganger werd gepost blijkt dat ze het ‘hoog vertrek’ uit een psalm volgens de Statenvertaling (nu vertaald als ‘veilige vesting’) letterlijk heeft verstaan. Dit vertrek uit Westerbork komt overeen met de manier waarop zij het Massenschicksal voor zichzelf had aanvaard en geïncorporeerd.

Het is een mooi geschreven inleiding op de persoonlijke, innerlijke ontwikkeling die Etty Hillesum heeft doorgemaakt. Smelik heeft een leven lang gestudeerd op haar gedachten en dat is goed te merken. Hij vat deze op kernachtige manier samen. Het is een uitstekend boek om in een leesclub te lezen.

Cor Sinnema is permanent diaken voor het bisdom ‘s-Hertogenbosch