Recensie van ‘Tora – de vijf boeken van Mozes’
Huub Oosterhuis († 2023) en Alex van Heusden begonnen in 1997 bij de Stichting Leerhuis & Liturgie en later bij De Nieuwe Liefde aan het project ‘De hele bijbel gelezen en uitgelegd’. Hun doel was de Hebreeuwse brontekst “zo adequaat mogelijk in het Nederlands te vertalen – niet in kerkelijk of theologisch, maar ook niet in zogenaamd alledaags Nederlands”. Alex van Ligten verklapt in het voorwoord van het onlangs bij uitgeverij Skandalon verschenen boek Tora – de vijf boeken van Mozes dat de bijbelwetenschapper Van Heusden niet altijd voor het vertaalwerk zorgde en de dichter Oosterhuis er dan taal aan gaf. Dat was ook vaak omgekeerd.
Door: Cor Sinnema
Hun eerste boek verscheen in 1999 en had de titel In den beginne. Het boek Genesis; De vijf boeken van Mozes, de Tora: de eerste afdeling van de joodse Schrift. Later volgden Exodus en Numeri. Leviticus en Deuteronomium zijn niet eerder gepubliceerd. De twee hebben stug doorgewerkt en voor veel toelichtingen gezorgd. Van Heusden schrijft dat het werken aan de vijf levensboeken voor Oosterhuis in zijn laatste levensjaar een bron van vertroosting was.
Samen besteedden ze veel aandacht aan de voorleesbaarheid van de teksten. Dat was ook een van hun doelen. De teksten zijn kolometrisch, dat is op één regel, weergegeven. De regels volgen de Hebreeuwse zinsbouw en kunnen op één adem worden voorgelezen. Ze zien er uit als poëzie. Dat helpt “om de Bijbel niet te lezen als de notulen van de vorige vergadering, maar als een groot en groots epos.” De veelheid van vertalingen brengt ons dichter bij de inhoud van de Schriften.
Opvallend is dat de Godsnaam als het tetragrammaton JHWH wordt weergeven omdat deze het meest brontekstgetrouw is. De tekst springt altijd in als het om de directe rede gaat. Er is veel aandacht voor poëzie, die steeds cursief wordt weergegeven en altijd uitgelegd. In het eerste scheppingsverhaal wordt één vers met nadruk als poëzie bestempeld: 1:27. De voetnoot verduidelijkt dat het karakteristiek is voor het bijbels verhalend proza dat de verhaalvorm door dichtregels wordt onderbroken om een belangrijk moment te accentueren. Het eerste wat de mens spreekt is volgens het bijbelse verhaal in vers 2:23 een gedicht!
Het zal groene exegeten deugd doen dat de mens niet gevraagd wordt om te heersen over de aarde. Genesis 1:28 klinkt hier: “Wees vruchtbaar in groten getale / maak de aarde vol en beheers haar / zorg goed voor de vissen van de zee en de vogels van de hemel / en voor al het levende dat over het land kruipt.” In hun commentaar merken de vertalers op dat de strekking hier moet zijn: breng de aarde in cultuur, behoed en dien de aarde. De mens zelf is een toevallig nakomertje en is geschapen met geen ander doel dan de goden te dienen.
In de eerste bijlage gaat Mirjam Elbers in op het taalgebruik in bijbelvertalingen. Ze merkt op dat een aantal theologen, onder wie Oosterhuis, bezwaren had tegen de vertaling van de NBV van 2004, die de taal leek op te vatten als een verpakkingsmiddel voor de boodschap. De tweede bijlage ‘Om verder te lezen’ verwijst vooral naar literatuur uit de Amsterdamse School.
Binnenkort vieren joden weer Simchat Tora (Vreugde der Wet), het feest waarop ze de Tora hebben ontvangen. Dan is de Tora helemaal uitgelezen en begint men direct opnieuw vooraan als symbool om te laten zien dat de Tora geen begin en geen einde kent en dat men nooit uitgelezen of uitgeleerd is. Het kan een reden zijn om mee te lezen. Naast de eerdere vertalingen zal het lezen in deze nieuwe vertaling voor velen ook een feest zijn. Oosterhuis en Van Heusden munten uit door hun grote eerbied voor het Woord. Hun nieuwe vertaling met de vele zakelijke toelichtingen en verduidelijkingen is nog nooit eerder vertoond. Nu dit werk tot een goed einde is gebracht, kan in brede kring de kreet gaan klinken: “En hij staat”, maar nu in de boekenkast.
Boekgegevens
Tora – de vijf boeken van Mozes. Vertaald en toegelicht. Huub Oosterhuis/Alex van Heusden, Uitg. Skandalon, 2024, ISBN 978-94-93220-77-5, 808 blz. € 49,99
___
Cor Sinnema is permanent diaken van het bisdom ‘s-Hertogenbosch
