Recensie van ‘U wordt door niemand verwacht – Nederlandse joden na kampen en onderduik’
Onze jongste geschiedenis, de aanvullende getuigenissen, nieuwe onderzoeken en voortschrijdend inzicht hebben Michal Citroen doen besluiten tot deze nieuwe versie van dit boek uit 1999. Het verhaal bleek nog niet af. In het voorwoord schrijft Jessica Voeten, de dochter van Marga Minco: “De (na)geschiedenis die ze (Michal) beschrijft, blijft actueel, omdat ze de werking blootlegt van een maatschappij die geen verantwoording aflegt en geen inlevingsvermogen toont.”
Door: Cor Sinnema
In de zomer van 1945 kwam de grootvader van Michal, Hartog Citroen (in het boek staat een foto van hem en zijn vrouw), terug uit Auschwitz. Veel later vertelde hij Michal hoe afschuwelijk de eerste jaren na de oorlog voor hem en zijn landgenoten geweest waren. Haar boek maakt op een akelige manier duidelijk hoe het antisemitisme na de bevrijding was toegenomen. Voor overlevenden die uit de kampen en onderduik terugkwamen, begon na de bevrijding pas een groot deel van de ellende.
Over twaalf hoofdstukken verdeeld doet de auteur letterlijk een boekje open over het Nederlandse gedrag ten tijde van de ‘nasleep’ van de Tweede Wereldoorlog. Het bevat veel schrijnende getuigenissen. “Wat was de bevrijding toch mooi toen het nog oorlog was”, werd wel eens gezegd (131), maar juist voor veel joden was de bevrijding echt verschrikkelijk. Ze waren vooral op zichzelf aangewezen voor hulp, ook in vergelijking met België en Frankrijk, waar bureaucratie en gezagsgetrouwheid minder gewaardeerd worden.
De Nederlandse regering had allerlei maatregelen genomen om aan de grenzen de vluchtelingenstroom te beperken (141). De Joodse gemeenschap moest zelf betalen voor het eigen onderhoud, zij waren op elkaar aangewezen voor hulp. Het leek alsof kinderen op onderduikadressen niet meer door hun eigen ouders werden gewenst. Huizen, huisraad, geld, papieren, en bezittingen zoals een menora, serviezen, kostuums, banen en zelfs kinderen werden overgenomen.
Michal citeert haar grootvader die zei: “Nederlanders hebben zich schunnig gedragen”. Een ander schrijft dat ze niet per se bezig waren om joden uit te sluiten, maar ook zeker niet bezig de joden op te nemen. Het speelt nog steeds mee bij de behandeling van trauma’s, bij herstelbetalingen of bij herdenkingen.
Het zou tot 2000 duren voordat er een spijtbetuiging kwam van toenmalig minister-president Wim Kok over de kille en bureaucratische rol van de overheid in de omgang met teruggekeerde oorlogsslachtoffers. Premier Rutte bood vorig jaar, 75 jaar na de bevrijding van Auschwitz, zijn excuses aan voor het overheidshandelen in de oorlog. Eerder, op 4 mei 2020, had ook onze koning zich voorzichtig kritisch uitgelaten over de gebrekkig getoonde steun van zijn overgrootmoeder tijdens de bezetting. Uit deze persoonlijke getuigenissen ontstaat “een beeld van gebrek aan opvang, erkenning en solidariteit” (blz. 411).
Michal Citroen trekt een vergelijking met de kinderopvangtoeslagaffaire en het aftreden van kabinet Rutte III op vrijdag 15 januari 2021. Ze heeft het over de “kille ambtelijke bureaucratie waarbij de menselijke maat uit het oog verdween”, en verzucht: wat bezielt een beschaafd land uit het overvolle gevaarlijke vluchtelingenkamp in Griekenland op te vangen? (blz. 424)
Het is te hopen dat dit boek naast vele andere verslagen en getuigenissen uiteindelijk ooit iets zal teweegbrengen in de mentaliteit van onze landgenoten. Dat er eind zal komen aan de hokjesgeest in ons land en dat er een ruimhartiger gereageerd zal worden op mensen die op ons of de overheid zijn aangewezen.
Boekgegevens
U wordt door niemand verwacht. Nederlandse joden na kampen en onderduik.
Michal Citroen, Uitg. Alfabet, Amsterdam, 2021, ISBN 978 90 213 4006 7, 448 blz. € 24,99
Cor Sinnema is secretaris van de Katholieke Raad voor het Jodendom
