Reflecties op een conflict bij de viering van 70 jaar Israël | deel 1: Taal
Sinds drie jaren geeft Eric Ottenheijm, docent Jodendom en vroegchristelijke literatuur aan de Universiteit Utrecht, met Arabist Joas Wagemaker een college over het Israëlisch-Palestijnse conflict. Omdat het in wezen geen religieus conflict betreft (maar daarover later meer) gebruiken zij in dit college de spiegel van de literatuur.
Via poëzie en proza, via de verbeelding, krijg je als lezer de mogelijkheid om heel dicht bij de dagelijkse, geleefde realiteit te komen. De echo’s van het conflict komen aan de orde in de gedichten van bijvoorbeeld Yehuda Amicha en Mahmoud Darwish en romans van Amos Oz, Assaf Gavron en anderen. Wat blijkt: de formule werkt. Literatuur maakt het blijkt mogelijk te spreken over dit beladen conflict, zonder dat het gesprek uitmondt in een ideologische loopgravenoorlog.
Met de serie ’Reflecties bij een conflict: 70 jaar Israël’ haakt Eric Ottenheijm aan bij de ervaringen uit de colleges. De viering van 70 jaar Israël in mei van dit jaar biedt een goede gelegenheid de vraag te stellen hoe je je moet bewegen in het labyrint van het conflict. Het labyrint, want het is niet simpelweg een conflict tussen bezetter en bezette. In de loop der jaren heeft hij enkele handvatten geformuleerd voor het omgaan met dit conflict in een ideologisch verscheurd landschap. Deze handvatten zijn bruikbaar binnen en buiten de kerken.
De achterliggende filosofie is verbluffend simpel: gebruik je vermogen tot empathie en verbeeldingskracht. Verplaats je in perspectieven of ervaringen in die niet per se de jouwe zijn. Juist hierin ligt de kracht van literatuur. Literatuur spiegelt en weerspiegelt de dagelijkse realiteit van dromen, mythes, pijn, teleurstellingen en vreugde, kortom, het palet van het menselijke bestaan. Wie zich van die dagelijkse en altijd rommelige werkelijkheid geen voorstelling kan maken, schiet ook ideologisch over zijn doel heen.
Vandaag deel 1, a.s. maandag deel 2.
Deel 1: Taal
Waar gaat het Israëlisch-Palestijns conflict over? Politiek gezien primair over het recht van twee volkeren op een staat in hetzelfde grondgebied. Maar op een dieper niveau gaat het over botsende visies op tijd en ruimte – en over taal. Alleen al de namen van het gebied vertellen iets over de onderliggende visie: Israël, het Heilig Land, Palestina – hoe noem je dit land, en waarom? Heb je het over ‘gebieden’, ‘omstreden gebieden’, of over ‘bezette gebieden’? Spreek je Arabisch of Hebreeuws? Spreek je over ‘terugkeer’ van Joden of over ‘kolonisatie? Heb je het over ‘terreur’ of over ‘verzet’? Met iedere keuze plaats je jezelf in het ideologische en politieke mijnenveld. Ook als je het hebt over de geschiedenis. Over 1948 bijvoorbeeld: zijn Palestijnen ‘verdreven’ of ‘gevlucht’? Spreek je van ‘Onafhankelijkheidsoorlog’ of ‘Eerste Israëlisch-Arabische oorlog’? En hoe noem je de oorlog van 1967: ‘Zesdaagse oorlog’ of ‘Tweede Israëlisch-Arabische (let op de volgorde!) oorlog’? Soms zijn beide opties mogelijk, soms dwingen de feiten tot een keuze. Zo is er inderdaad sprake geweest van etnische zuivering en verdrijving in 1948, al is het maar zeer de vraag of dit deel was van een zionistisch Masterplan (daarover later meer). De militaire bezetting en militaire rechtsmacht rechtvaardigen het spreken over ‘bezette gebieden’.
Maar: welke rol speelt de literatuur in deze taalstrijd?
Amos Oz heeft ooit schrijvers ‘de brandweermannen van de taal’ genoemd. Schrijvers dienen door de politieke retoriek heen te prikken en de weerbarstige realiteit onder ogen te zien. Daarmee schaarde hij zich in de traditie van de Bijbelse profeten. Schrijvers als Amos Oz, David Grossman, en meer recent de jonge schrijver Nir Baram zien zich inderdaad als de profeten van het huidige Israël. Allemaal geven ze ruimte aan tegenstrijdige overtuigingen en beschrijven ze de angst voor de ander. Als je iets van het conflict wilt begrijpen, moet je bereid zijn conflicterende taalvelden te betreden.
Eric Ottenheijm is docent Jodendom en vroegchristelijke literatuur aan de Universiteit Utrecht
