Is schilderij ‘de Aanbidding der Koningen’ van Bosch een onschuldig schilderij?
Voor de tentoonstelling Uit de stal van Bosch. Jheronimus Bosch en de Aanbidding der Koningen, die tot en met 10 maart 2019 duurt, brengt het Noordbrabants Museum in ‘s-Hertogenbosch opnieuw een origineel werk van de wereldberoemde Bossche kunstenaar terug naar zijn geboortestad ‘s-Hertogenbosch: ‘de Aanbidding der Koningen’ (ca. 1475, eigendom van het Metropolitan Museum of Art in New York). Cor Sinnema bezocht eerder deze maand de tentoonstelling en deed een verdrietige ontdekking.
Door: Cor Sinnema
De ‘Aanbidding der Koningen’ lijkt een onschuldig schilderij. Maar de manier waarop Jheronimus Bosch en zijn volgelingen dit thema behandelen geeft te denken. Zij gebruiken elementen die veel leren over het (geloofs)leven in de middeleeuwen en over typologisch en anti-Joods lezen van het evangelie.
De geschenken die de drie gelovige koningen aanbieden wijzen vooruit naar het offer, de kruisdood en de verrijzenis van Jezus.
De oude Melchior met rode mantel op de voorgrond geeft een gouden sculptuur van het offer van Isaak: een verwijzing naar de Zoon die is voorbestemd om geofferd te worden.
De donkere Balthasar met een doornenkraag schenkt mirre waarmee later ook het lichaam van Jezus gebalsemd zou worden.
De wierookschaal van Caspar en zijn kraag met de afbeelding van koningen die Salomo geschenken geven zijn een verwijzing naar de aanbidding.
Deze koningen zijn ‘mensen van goede wil’. Dat betekent dat er ook ‘mensen van kwade wil’ zijn, die het kind in de kribbe niet als koning der Joden erkennen. In de tijd van Bosch zijn dat de joden. Als hun vertegenwoordiger verschijnt er een vreemde man, een schertsfiguur, bijna naakt maar met een koningsmantel en een muts als doornenkroon.
Waarom die ‘vierde koning’? Waarom drijft hij zo de spot met het christelijk geloofsmysterie van de menswording? Hij heeft een wond op zijn been in de vorm van een hostie. Kwam het idee uit de koker van Jheronimus Bosch zelf of uit die van zijn opdrachtgever? Het lijkt verklaarbaar als we ons realiseren in welke tijd Bosch dit werk maakte: in 1492 werden de joden uit Spanje en Portugal verdreven. Maar toch! Dat heeft iemand als Bosch toch niet nodig?
Een leerzame tentoonstelling in het Noordbrabants Museum.
Cor Sinnema is secretaris van de Katholieke Raad voor het Jodendom | Foto: Flickr/RV
