“Willen christenen wel met/van Joden leren?” – Veertig jaar tasten, zoeken en vinden in de woestijn
Afgelopen dinsdag en woensdag vond in Oostmalle de 40ste theologische conferentie plaats georganiseerd door de Classicale Werkgroep Kerk en Israël voor Noord-Brabant en Limburg en de Réunion Wallone samen met de Antwerpse Contactgroep voor Joods-Christelijke Betrekkingen. Deze conferentie zou reeds in 2020 hebben plaatsgevonden, maar werd vanwege de pandemie uitgesteld naar 2021 en kon uiteindelijk dus pas afgelopen dinsdag en woensdag plaatsvinden.
Het was een jubileum en voor die gelegenheid was een mooie bundel verschenen, die twee jaar na verschijnen officieel kon worden aangeboden aan de inmiddels ‘voormalige’ vice-voorzitter van de synode van de Protestantse Kerk in Nederland (PKN), drs. Jeanette Galjaard, en aan de voorzitter van de synodale raad van de Verenigde Protestantse Kerk in België (VPKN), Steven Fuite. De classis-predikant van de classis Noord-Brabant/Limburg, ds. Marco van Luijk, was verhinderd. Cor Sinnema was een van de deelnemers en schreef onderstaand verslag.
Door: Cor Sinnema
Deze theologische conferentie was bedoeld voor predikanten, pastores, kerkelijk werkers, catecheten en een ieder die zich wil verdiepen in de relatie van jodendom en christendom. De sprekers van wie sommigen ook aan de bundel hadden meegewerkt, deelden op deze dagen de ‘nieuwste inzichten’ met de ca. dertig deelnemers.
Bij de opening werden enkele bekende pioniers op het terrein van de dialoog herdacht, die in de tussenliggende jaren zijn overleden: père Thaddée Barnas, monnik van Chevetogne, dominee Sjirk van der Zee, de bekende theoloog Cees den Heyer en Quirine Wielenga, die jarenlang de conferentie bezocht en voor de pianobegeleiding zorgde bij de afsluitende viering. In lijn met de joodse traditie werd over hen gezegd: “Moge hun nagedachtenis ons tot zegen zijn”.
De inleiders van de uitgestelde conferentie hadden de bijdrage die zij zouden verzorgen door een nieuwe vervangen. Dominee Eeuwout Klootwijk, werkzaam op het Dienstencentrum van de PKN voor joods-christelijke relaties en geregeld bezoeker van de conferenties die de International Council of Christians and Jews (ICCJ) organiseert, opende met “Lessen uit Lund 2019 en de online-conferentie 2021: verschuivende beelden, nieuwe relaties en nieuwe verantwoordelijkheden”. Hij had zijn bijdrage geordend in ‘tien lessen’. Hij bracht de “Tien punten van Seelisberg” (van 1947) in herinnering, de” Achttien punten van Jules Isaac” (de Engelse versie uit 1971) en de “Twaalf punten van Berlijn” (2009). Deze vulde hij aan met inzichten en ontwikkelingen. Hij noemde fraaie voorbeelden (“Leer je buren kennen”), maar ook minder fraaie (de Chanoekakandelaar in de kathedraal van Stockholm). Hij citeerde bijzondere stellingen en uitspraken van andere bekende theologen, zoals Marquardt.
Rik Hoet, de diocesane verantwoordelijke van het bisdom Antwerpen voor oecumene en interreligieuze dialoog, was ook in Lund geweest en voegde er enkele persoonlijke gedachten aan toe. Hij wees met name op de ‘gevaren’ van de dialoog, omdat je eigen identiteit begint te wankelen zodra je daaraan begint. Volgens hem hebben joden ook anderen nodig om zichzelf te verstaan. Hij herinnerde aan het feit dat joden en christenen dezelfde stamvader hebben en deed in dit verband de opmerkelijk uitspraak over God, die hij omschreef als “een vader met een moederschoot”. Voor hem had de onlineconferentie van 2021 iets van urgentie: de wereld gaat naar de knoppen als we niet ingrijpen. Hij meent dat we veel leren kunnen van joden.
Na de middag gaf rabbijn Albert Ringer zijn visie op de toekomst van de dialoog van christenen en joden in Nederland. Hij zag de ‘uitholling van de joodse gemeenschap’ als oorzaak van een ongelijke dialoog. Er zijn amper joden meer om een dialoog te kunnen voeren en hij vroeg zich zelfs af of er niet eerder sprake was van twee monologen. Hij chargeerde de situatie van dit moment en was tamelijk cynisch over de toekomst. Zijn uiteenzetting eindigde hij met een paar prikkelende stellingen. De laatste luidde: “Wat joden in Nederland nu nodig hebben, is solidariteit, geen vrijblijvend gesprek”. Deze uitsmijter klonk niet aardig voor de mensen die zich vele jaren inzetten voor de dialoog, maar bracht wel een gesprek op gang over wat solidariteit van ons vraagt.
Eric Ottenheijm, universitair docent Joodse Studies en Bijbelwetenschappen aan de Universiteit Utrecht, bemerkte eveneens een stagnatie in de huidige dialoog, die mede veroorzaakt wordt door de ‘kerk- en synagogeverlating’, de groeiende afstand tot de Sjoa en het uitblijven van een echte vrede in Israël. Hij pleitte voor een gezamenlijk optrekken van joden en christenen in dialoog met de seculiere wereld om hen heen. Naar zijn idee vragen Bijbelse teksten er vooral om dat ze lichamelijke vormen aannemen. Veel meer dan het bestuderen van teksten gaat om het belichamen van religieuze inzichten. Religie kan gezien worden als een reservoir van ervaringen en emoties en dat is meer dan een verzameling teksten. In de teksten komt de hele sociale en emotionele werkelijkheid mee. Dat kan ons in de dialoog verder brengen dan het uitwisselen van standpunten. Hij peilde bij de deelnemers of zij zich in hun persoonlijke geloof verhielden tot ‘een persoon’ dan wel ‘een tekst’. Is het jodendom een tekst zonder een persoon? Is het christendom een jodendom ‘light’? Je kunt Tora in mensen ontmoeten en Christus zou gezien kunnen worden als de ‘levende Tora van God’.
Personificatie en incarnatie kregen deze dagen een bijzondere actuele inhoud bij de inleiding van Lieve Teugels. Zij is universitair docent Semitica en joodse studies aan de Protestantse Theologische Universiteit in Amsterdam. Zij werkt samen in een uitwisselingsprogramma met Halyna Teslyuk van de Ukrainian Catholic University in Lviv. Ze toonde de icoon van Sophia, de Wijsheid van God (Kiev), die een unieke plaats inneemt in de kerk van Oekraïne: een personificatie van de nationale identiteit. Het was een mooi bruggetje naar “Wijsheid/Hokhma als Tora. De parabel van de architect in Genesis Rabba 1:1”.
Helaas ging de geplande workshop in de middag met Leo Mock over de parasjat ha Sjoewa niet door en sloten Eric en Lieve af met een workshop over hun gezamenlijk onderzoeksproject over parabels in de joodse en christelijke bronnen. Meer hierover is te vinden op www.parabelproject.nl. Daar zullen we dit en komende jaren beslist nog meer over horen.
Waar zij we na veertig jaar tasten, zoeken en vinden aangekomen? Landsgrenzen hebben goede contacten en dialoog nooit in de weg gestaan. Wanneer ik op deze conferentie terugblik, dringen er zich anno 2022 een paar vragen op.
– Hoe zal het verder gaan met deze conferenties? Het aantal deelnemers is gering. Veertig jaar geleden was sprake van 60 à 80 deelnemers. Nu waren er ca. 30.
– De leeftijd van de deelnemers is relatief hoog. Het zijn veelal gepensioneerde predikanten of gemeenteleden.
– De deelnemers zijn vrijwel uitsluitend van christelijken huize. De échte dialoog zal elders waarschijnlijk plaatsvinden.
– Het aantal katholieke deelnemers is op één hand te tellen. Dat komt waarschijnlijk omdat er geen ‘katholieke organisatie’ uit Nederland bij betrokken is, maar dat is geen echte verklaring.
– Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat de verdeeldheid in joods Nederland en België een echte ontmoeting in de weg staat.
– Joden in Antwerpen zijn met 20.000 leden een van de grootste in Europa. In vergelijking met Antwerpen, is de Brusselse joodse gemeenschap minder zichtbaar.
– In Nederland kennen we orthodoxe en liberale Ze hebben zich geconcentreerd boven de rivieren en in de Randstad.
– Wat ons rest is een wetenschappelijke bestudering van de oorspronkelijke teksten en tradities. Er is veel herkenning, maar nog veel te ontdekken.
– In het gesprek moeten we ervoor zorgen dat vertegenwoordigers van de religie zelf aan het woord komen. Religie is te belangrijk om alleen aan de kerk of theologen over te laten.
– De ontmoetingsdagen hebben de noodzaak van een dialoog zichtbaar gemaakt, maar het echte gesprek moet nog beginnen.
Interessante links:
Wat heeft de joods-christelijke dialoog ons gebracht? | Protestantse Kerk in Nederland en
Recensie van ‘Wat heeft de joods-christelijke dialoog ons gebracht?’ | Katholieke Raad voor het Jodendom
De bundel Wat heeft de joods-christelijke dialoog ons gebracht? is voor € 20,- te bestellen (inclusief verzendkosten) via een mail aan derkblom@gmail.com?
Cor Sinnema is permanent diaken in het bisdom Den Bosch en bestuurslid van het OJEC
