“De KRJ wil een uitgestoken hand zijn”
Per 1 oktober 2023 heeft de bisschoppenconferentie broeder Hans-Peter Bartels ofm benoemd tot de nieuwe voorzitter van de Katholieke Raad voor het Jodendom (KRJ). Hij volgt hiermee Gerard Rouwhorst op die twaalf jaar lang de voorzittershamer hanteerde. Reden genoeg om nader kennis te maken met Hans-Peter: wie is hij, wat zijn zijn opvattingen over de joods-christelijke dialoog en wat zijn zijn plannen voor de toekomst?
Door: Brigitte van der Heijden
Het is sjabbat 29 Tishrei in het jaar 5784 volgens de joodse kalender. In Den Bosch is het 14 oktober 2023 en ik, interviewer van dienst, fiets naar het Stadsklooster San Damiano in Den Bosch, waar ik een afspraak heb met broeder Hans-Peter Bartels, een minderbroeder franciscaan. De nu 35-jarige Hans-Peter is sinds 2020 betrokken bij de KRJ, sinds 2021 als bestuurslid.
Hoe is de KRJ op je pad gekomen?
“In de zomer van 2020 werd ik gebeld door de toenmalige secretaris van de KRJ en diaken in Tilburg Cor Sinnema, die op zoek was naar nieuwe leden voor de Raad. Hij had te horen gekregen dat dit misschien iets voor mij was. Ik hoefde daar niet lang over na te denken. Het sloot namelijk heel goed aan bij mijn ervaringen die ik in het Bijbels museum had opgedaan en mijn werk daar in het teken van interreligieuze ontmoetingen; ik heb het altijd geweldig gevonden om dat te doen.
Het past óók bij mij als minderbroeder franciscaan. Wij franciscanen hebben interreligieuze ontmoeting heel hoog in het vaandel staan. De vraag van Cor vond ik met name bijzonder omdat tegenwoordig de interreligieuze dialoog synoniem lijkt te staan voor de dialoog tussen christenen en moslims. Ik vind het goed en belangrijk dat er ook een groep is die zich inzet voor contacten met joden. Niet alleen vanwege de geschiedenis, maar juist vanwege het heden. Er wonen in Nederland circa 40.000 joden, een minderheid. Als velen zich richten op de dialoog tussen het christendom en de islam, wil ik me wel richten op de dialoog met het jodendom. Die is namelijk even belangrijk.”
Je hebt een volle agenda en als jonge franciscaan weet men jou goed te vinden. Had je hier tijd voor?
“Ik vond dat ik hier tijd voor vrij móést maken, omdat ik het belangrijk vind. En uiteraard ging het in overleg met mijn minister-provinciaal. Ik ben dus lid geworden van de Raad (Algemeen Bestuur), die toen bestond uit 17 mensen. De Raad, die al sinds 1951 bestaat, wilde ook graag naar een structuur toewerken die beter past in de huidige tijd. Men dacht aan het weer meer actief ontplooien van activiteiten. De uitvoering daarvan zou beter niet in de Raad als geheel moeten gebeuren, maar in werkgroepen, waarin iedere KRJ’er actief zou moeten zijn.
Er werd dus ook gezocht naar iemand die daarvoor een plan wilde maken. Ik heb me daaraan gewaagd. Met alle leden heb ik contact gehad over hoe zij de toekomst zagen van de KRJ en welke ideeën zij hadden. De structuur werd toen een (klein) bestuur, twee commissies (een om de penningmeester te ondersteunen en een voor de communicatie) en diverse werkgroepen die de activiteiten zouden gaan uitwerken. Werkgroepen kunnen vrijwel permanent zijn, maar ook enkel kort bestaan voor een eenmalige activiteit.”
En hoe ben je de nieuwe voorzitter geworden?
“Uiteindelijk is de voorzitter langer zijn rol blijven uitvoeren, tot 31 december 2022. Toen heeft de vice-voorzitter zijn functie overgenomen (als interim) totdat er een nieuwe voorzitter zou zijn benoemd. Binnen de Raad werd steeds nadrukkelijker de vraag gesteld of het wel wijs was om iemand van buiten in te vliegen: ‘We zijn ingewerkt, zitten op een lijn, hebben net in kaart gebracht welke kant we uit willen’.
Na dit gesprek kreeg ik inmiddels ook in de smiezen dat toen die stukjes op hun nieuwe plek vielen, het alles bij elkaar alleen mogelijk was om mijn puzzelstukje op de plek van de voorzitter te leggen. Echter, ik voldeed totaal niet aan de vacature-omschrijving waarin om een theoloog werd gevraagd. Ik ben cultureel erfgoedspecialist, een achtergrond in de museumwereld dus, en ben verder vooral een goed bedoelende katholiek (en broeder), tegenwoordig vooral werkzaam in het communicatiewerkveld. Toen is onder de loep genomen wat de voorzitter van de KRJ zou moeten doen: bestuursvergaderingen voorzitten, betrokken zijn op de communicatie, ervaring en affiniteit hebben met het thema én de juiste motivatie. Voorheen was de voorzitter daarnaast vooral ook hét gezicht van de KRJ. Met de nieuwe lijn die we zouden gaan volgen, vroeg ik me af of dat nu wel per se nodig was. Kan niet net zo goed de secretaris of penningmeester de KRJ representeren? Besloten werd om uitnodigingen te verdelen onder het bestuur. De Raad ging daarmee akkoord. Ik werd voorgedragen bij de bisschoppenconferentie om mij per 1 oktober 2023 te benoemen.”
Simchat Thora is de dag waarop de Thora uitgelezen is en waarop opnieuw begonnen wordt met het lezen van de rollen, net zolang tot er wereldwijd vrede is. Juist op díé dag worden vanuit de Gazastrook ongeveer 3.500 raketten op Israël afgevuurd en zeker tientallen Palestijnse militanten staken de grens over en vallen Israëlische plaatsen binnen.
Juist op dat moment ben je net een week voorzitter van de KRJ.
“Ja, dat werd mijn vuurdoop. Ik was dat weekend in Zürich aan het eind van die week en kon even geen goed oog op het nieuws houden. Op zondagmiddag 8 oktober kreeg ik een appje van de secretaris om mijn mails eens te gaan bekijken; mijn mailbox was ontploft, zo druk waren bestuur en medewerkers bezig uit te wisselen. Toen pas begreep ik de ernst van de situatie in Israël. Het is vreselijk wat er gebeurd is. Wij hebben meteen een bemoedigende brief aan de joodse gemeenschappen gestuurd en daarover ook een statement gegeven op de website.”
Heeft dat consequenties voor de dialoog tussen de katholieken en de joden in Nederland?
“Ja, dus. De focus van de KRJ ligt weliswaar op Nederland, maar elke jood of jodin in Nederland heeft een religieuze band met de staat Israël en ook familiaire en vriendschapsbanden met mensen daar. Wij constateerden ook dat er helaas heel snel allerlei bedreigingen richting de joodse Nederlanders gingen. Afgelopen vrijdag gingen de drie joodse scholen in Amsterdam dicht. En ook synagogen ontvingen dreigementen. Daar moeten we iets mee.
Daarnaast is Israël sinds haar bestaan voor joden een ‘save haven’, sowieso voor vele overleveraars van de Sjoa. Dat staat nu weer volledig onder druk. Daarom dus een hart onder de riem richting de joodse gemeenschappen. Dat is onze taak en focus als KRJ. En daar doen we het voor.
Mensen spreken vanuit een eigen religieuze mindset. Dat kan leiden tot misverstanden en dus tot onbegrip. Daarom is de dialoog des te belangrijker. Ik spreek trouwens liever over ontmoeting, dan over dialoog. Dialoog kan iets in zich hebben van ‘jij tegenover ik’. Het gaat erom dat je iemand eerst eens ontmoet. Dan krijgt de ander een gezicht.
Ik heb ‘ja’ gezegd tegen het voorzitterschap van de KRJ, zodat ik actief kan bijdragen aan de contacten tussen joden en katholieken in Nederland. Dat past binnen mijn minderbroeder franciscaan zijn. En ik ben minderbroeder franciscaan, zodat ik kan meewerken aan een wereld van vrede, die goed is, open en veilig voor iedereen. Ook daarom vind ik de huidige gebeurtenissen in het Heilige Land verschrikkelijk.”
Eeuwenlang is het door de katholieken anders gezien.
“Door christenen in het algemeen en dus zeker ook door de katholieke kerk, zijn joden eeuwenlang stelselmatig afgeschilderd als een bevolkingsgroep die schuldig was aan de dood van Jezus en daarmee feitelijk de Zoon van God zou hebben afgewezen en vermoord. Samen met allerlei mythen en verhalen die over joden de ronde deden, zoals het vermoorden van christelijke kleine kinderen en het veroorzaken van de pest. Daarbij, vond men, dat het christendom het jodendom had vervangen. Daarmee is eeuwenlang een klimaat in stand gehouden waarin joden tenminste tweederangsburgers waren, werden gediscrimineerd en niet zelden te maken kregen met dodelijk geweld. Pas in de tweede helft van de 20ste eeuw (na de Sjoa) heeft de katholieke kerk haar standpunten gelukkig ten goede gewijzigd. Het is theologisch absoluut niet houdbaar om te zeggen dat God zijn verbond met de Joden heeft verbroken. Dat heeft Hij gewoon niet. Punt. Dat moeten wij als christenen erkennen.”
Maar dat niet alleen. Het jodendom biedt een unieke gids om Jezus beter te begrijpen. Wie zegt een leerling van Jezus te willen zijn, kan niet zonder kennis van de wereld waarin en waaruit Jezus leefde. Dat ontdekken betekent een enorme verrijking van je geloof. Bovendien word je je juist door de kennismaking met het jodendom bewuster van de eigenheid van je eigen, katholieke (of andere) traditie.
Het is zo dat allerlei katholieke gebruiken direct geworteld zijn in joodse tradities, maar het bizarre is dat het antisemitische gedachtegoed zeer aangewakkerd is door de christelijke traditie.
“Het Tweede Vaticaans Concillie vaardigde in 1965 het document Nostra aetate uit, waarin de houding van de Kerk jegens andere godsdiensten opnieuw gedefinieerd werd. Er werd afgerekend met die zogenaamde vervangings-theologie, die leerde dat het christendom de joodse religie vervangen zou hebben. Ook het idee dat ‘de joden’ de schuld zouden dragen voor Christus’ dood, werd resoluut afgewezen. De katholieke kerk erkent nu dat er in elke religie een kern van waarheid zit.”
Wat zijn je plannen met de KRJ?
“Met de KRJ wil ik activiteiten organiseren die interessant zijn voor de gewone katholiek en de gewone jood. Elkaar laagdrempelig ontmoeten. Dat is stap één. Pas daarna kan het gesprek volgen. De uitdrukking is niet voor niets: ‘Onbekend maakt onbemind’. Zo hoop ik te werken aan begrip voor elkaar. Daarbij is het niet meer zoals 70 jaar geleden: ‘de grote katholieke kerk in Nederland’ met ‘de kleine joodse gemeenschap in Nederland’. Het is een feit dat nu ook de rooms-katholieke kerk een minderheid is in dit land. Ik zie dat als een voordeel, want het zorgt voor meer gelijkwaardigheid. Dat vind ik als minderbroeder franciscaan essentieel. Wij willen namens de rooms-katholieke kerk de warme uitgestoken hand zijn richting de joden.
Op dit moment zijn we onder andere bezig met het opzetten van een kunstproject, het organiseren van dialoogwandelingen en Auschwitzreizen. Sinds enige jaren organiseren de bisschoppen in samenwerking met ons de Dag van het Jodendom in januari. In 2024 heeft deze dag overigens als thema: ‘Lef / Lev’. Dit is Hebreeuws voor ‘hart’. Het vraagt in deze tijd lef van het hart (lev) om er openlijk voor uit te komen dat je jood bent. Dat thema stond overigens al vast voor de recente gebeurtenissen in het Heilige Land. Dat heeft dat alleen maar bemoeilijkt. Het vraagt tegenwoordig ook moed om er openlijk voor uit te komen dat je katholiek bent. Zelf ben ik betrokken bij de organisatie van de Dag van het Jodendom in het bisdom ’s-Hertogenbosch. Daar willen we iets met kunst doen.
We willen in ieder geval de komende tijd als vernieuwd bestuur graag kennismaken of opnieuw kennismaken met joodse organisaties en andere organisaties die bezig zijn met gesprekken tussen joden en christenen. We gaan ons met z’n allen inzetten om de contacten met de joodse gemeenschappen in Nederland in stand te houden en te verdiepen. Zoals gezegd: ons doel is om een uitgestoken hand te zijn!”
____
Hans-Peter Bartels is geboren op palmzondag 27 maart 1988 in een katholiek gezin in Beverwijk. Hij heeft één oudere broer. Hij is ingetreden in de orde van de minderbroeders franciscanen (ofm) op 6 september 2014. Op 8 september 2018 deed hij zijn plechtige professie. Hans-Peter studeerde Museologie en Cultuur Erfgoed aan de Reinwardt Academie in Amsterdam, nadat hij een jaar PABO in Alkmaar had gedaan. Later volgde hij twee jaren de lerarenopleiding Duits aan de HAN in Nijmegen. Aan de Universiteit van Tilburg deed hij daarna de cursus ‘Franciscaans leraarschap’.
Hij heeft gewerkt in het Bijbels Museum in Amsterdam, waar hij onder andere medewerker educatie en publieksactiviteiten was, alsook assistent-conservator. Daarnaast is hij webredacteur en redactiecoördinator geweest bij een uitgeverij en medewerker communicatie bij het Museum Jan Cunen en het Stadsarchief in Oss. Daarna volgden nog andere functies in lijn met zijn studies.
Als minderbroeder franciscaan is hij actief als coördinator communicatie, jongerenwerker, bestuurslid Stichting Hof van Lof, redactielid van Katholiek.nl, geestelijk assistent OFS (Orde van Franciscaanse Seculieren) in Den Bosch, auteur voor de Kloostercast van KRO-NCRV en nu dus ook voorzitter van de KRJ. Hij omschrijft zichzelf als een spons voor kennis en feitjes, gedreven, stressbestendig, hulpvaardig, leergierig en geïnteresseerd in de ander. Zijn levensmotto: ‘Als ik anderen een klein stukje vooruit kan helpen in hun leven, ben ik gelukkig’.
