Recensie van ‘Johannes Willebrands – Een leven in gesprek’

Onlangs is bij Boom uitgevers verschenen: Johannes Willebrands – Een leven in gesprek van Karim Schelkens. Cor Sinnema las de tekst van dit boek en is positief: “Een prachtig historisch document voor wie de dialoog wil verder brengen”.

Door: Cor Sinnema

Dit boek beschrijft chronologisch waar Johannes Willebrands (1909-2006) zijn leven aan gewijd heeft: oecumene, interreligieuze dialoog en godsdienstvrijheid. Het omvat vier delen: de periode tot de Tweede Wereldoorlog, de periode tot het Tweede Vaticaans Oecumenisch (!) Concilie, de periode tot aan zijn pensionering op 81-jarige leeftijd, en een Uitgeleide met een verklarende woordenlijst, dankwoord, verantwoording, bronnen, noten en een namenregister.

Het kostte Karim Schelkens tien jaar om het leven te beschrijven van een eenvoudige jongen uit het Noord-Hollandse Bovenkarspel tot de allerlaatste camerlengo van het kardinalencollege in de Vaticaanse doolhof. Deze laatste functie bestond sinds 1272 en werd in 1997 opgeheven. (niet verwarren met de kardinaal van de Kerk die na het overlijden van een paus het conclaaf voorbereidt). Schelkens schetst de geschiedenis van een gesloten militant katholicisme vanuit ultramontaans perspectief tot een open communio (koinonia), de sleutel om het wezen van de kerk te begrijpen. Katholiciteit en oecumene waren verzoenbaar.

Een ‘volksmissie’ door de paters redemptoristen lokte Willebrands naar de opleiding en vorming bij de paters in Roermond en Vaals, maar hij zette zijn studie voort aan het grootseminarie van Warmond, het zwaartepunt van Nederlands katholieke leven. Hier maakte hij een intellectuele bekering door. Hij maakte er het einde van het ultramontanisme en het modernisme mee en hij kreeg meer interesse voor het historisch-kritisch lezen van de Schrift. Zijn studie filosofie in Rome sloot hij af met een proefschrift over Newman. Hierin laveerde hij handig tussen neothomisme en existentialisme.

In 1948 werd Willebrands voorzitter van de Willibrordvereniging en in 1952 secretaris van de nieuwe Katholieke Oecumenische Conferentie, ingericht naar het model van de Willibrordvereniging. Hier ontstond een grensverleggende nota ter voorbereiding van Vaticanum II. In 1960 werd hij secretaris van het Secretariaat voor de Eenheid der christenen, na de dood van kardinaal Bea voorzitter. Als bisschop (1964) nam hij deel aan de concilievergaderingen. In 1969 werd hij kardinaal en lid van de Curie. De korte combinatie met het aartsbisschop-zijn van Utrecht werd te zwaar en hij keerde terug naar Rome.

Jodendom was in het begin van de loopbaan van Willebrands nog ‘een kwestie’ en volgens de biograaf was de omgang van het secretariaat met het jodendom aartsmoeilijk. Persoonlijk had Willebrands al contacten met Amsterdamse joden voor en tijdens de oorlog. In een toespraak op 26 oktober 1992 naar aanleiding van het 40-jarig bestaan van de Katholieke Raad voor Israël vertelde hij dat hij tijdens de oorlog enkele Torarollen op Warmond had bewaard – wat niet zonder risico was. Hij heeft deze hij in 1945 weer teruggegeven.

Bij de voorbereiding van het Concilie wilde Paus Johannes XXIII de nieuwe verhouding tot de joden formaliseren. Daar moest het Concilie een uitspraak over doen. Het aanvankelijke schema over de joden werd in de Conciliezittingen verbreed tot een tekst over de niet-christelijke religies, met passages over de islam en de oosterse religies, maar met het jodendom als hoofdmoot. Pas tijdens de vierde concilieperiode werd Nostra aetate, de verklaring over de niet-christelijke godsdiensten, op 28 oktober 1965 met 2221 stemmen voor en 88 stemmen tegen aangenomen. Een commissie heeft na het concilie geprobeerd de richting die de verklaring wees toe te passen en te interpreteren. Het jodendom werd niet langer meer gezien als een ‘probleem’, maar als een ‘verrijking’.

Schelkens besteedt ook aandacht aan een uitzonderlijk staaltje van verschil in herinneringscultuur van joden en katholieken bij de bouw van het karmelietessenklooster in Auschwitz. Joden verwijten de kerk katholisering van het martelaarschap van miljoenen joden.

Schelkens volgt de gangen van Willebrands vanuit zijn agenda’s, dagboeken, verslagen en notities, die in verschillende archieven zijn bewaard. Vooral als het belangrijk voor hem was, hield hij keurig verslag bij. “Zijn traject begon als katholiek apologeet, passeerde langs de erkenning van de waarde van andere christelijke tradities en werd allengs meer op eenheid betrokken. Langs dit pad verdween de gedachte dat alles wat ‘buiten’ de roomse kerk viel daarin zou moeten worden opgenomen, uiteindelijk van zijn mentale horizon.” (444)

Kortom: een prachtig historisch document voor wie de dialoog wil verder brengen.

Boekgegevens:
Auteur: Karim Schelkens | Titel: Johannes Willebrands. Een leven in gesprek. Karim Schelkens | Uitgeverij: Boom | ISBN: 9789024431687 | Aantal pag.: 608 | Prijs: € 39,90
Klik hier voor meer info over dit boek of om het boek te bestellen.

Cor Sinnema is secretaris van de Katholieke Raad voor het Jodendom

Delen