Een unieke en delicate relatie: christelijke liturgie en joodse tradities
Ik kan mij goed voorstellen dat de discussies over de relaties tussen de joodse en christelijke liturgie en de verschillen in visie die daaruit naar voren zijn gekomen, een enigszins verwarrende indruk achterlaten. Welke conclusies kunnen wij er uit trekken? En wat zouden de consequenties voor de liturgische praktijk kunnen zijn, en dan met name van de christenen? Als christen zou ik mij liever tot het laatste willen beperken.
Door: Gerard Rouwhorst
Overeenkomsten en verschillen
Ondanks alle kritiek die er is geuit op de these van de joodse wortels van de christelijke liturgie, blijft het feit overeind dat de belangrijkste en oudste rituelen van het christendom hun wortels hebben in de tradities van het jodendom. Alleen al het gegeven dat christenen, net als joden, op een vaste dag bijeenkomen om uit hun heilig boek, de Bijbel, te lezen, spreekt boekdelen. Er zouden talloze andere voorbeelden uit de vroegchristelijke liturgie gegeven kunnen worden: denk alleen al aan het paasfeest en de wijze van bidden.
Tegelijkertijd staat vast dat joden en christenen eigen wegen zijn gegaan, ook op liturgisch gebied. Er zijn twee liturgische tradities gegroeid die elk op hun eigen manier omgaan met de joodse Bijbel en eigen rituelen hebben ontwikkeld: in kerk en synagoge, maar ook thuis. Rituelen die vaak veel met elkaar gemeen hebben, maar ook van elkaar verschillen. Wij moeten ons ook realiseren dat dit vanaf het begin zo is geweest, vanaf het moment dat er joden waren die zich als volgelingen van Jezus beschouwden. Er is nooit een fase geweest waarin joden die wel en joden die geen volgelingen van Jezus waren op precies dezelfde manier uit de Bijbel lazen, baden en gemeenschappelijke maaltijden hielden. En minstens zo belangrijk, zij het ook pijnlijk: het hele proces van het ‘scheiden van de wegen’ is, ook op het punt van de liturgie, gepaard gegaan met spanningen, conflicten, polemieken. Zij vormen de schaduwzijde van de nauwe verwevenheid van de christelijke en de joodse rituelen.
Leerpunten
Wat betekent dit voor de liturgische praktijk van christenen? Hoe kunnen zij op een verantwoorde manier met deze verwevenheid omgaan?
Een eerste leerpunt is dat christenen voor hedendaagse liturgievieringen niet kunnen teruggrijpen op een soort oorspronkelijke fase in de liturgiegeschiedenis waarin christenen het joodse liturgische erfgoed nog volledig zouden hebben bewaard. Van tijd tot tijd worden daartoe pogingen ondernomen, maar die zijn gebaseerd op drijfzand. Enerzijds omdat wij niet al teveel weten over de joodse rituelen in de beginperiode van het christendom. Anderzijds omdat zowel christenen als joden de hun vertrouwde liturgische tradities steeds weer op hun eigen manier hebben toegeëigend en blijven toe-eigenen. En hoe zou het ook anders kunnen!
Een tweede leerpunt is het volgende. Joodse en christelijke tradities hebben in de loop der eeuwen elk hun eigen profiel ontwikkeld. Dat dient wat mij betreft gerespecteerd te worden. Laat de traditie van de ander in haar waarde en vermeng de tradities niet met elkaar. Dat laatste kan gemakkelijk als een onteigening worden ervaren. Maar ik plaats daarbij wel een kanttekening: religies hebben altijd rituele tradities van elkaar overgenomen. Als christenen geen joodse rituele tradities zouden hebben verwerkt, zou er dan wel zoiets als een christelijke liturgie zijn geweest? En ik zie niet in waarom christenen ook nu niet op bepaalde punten van joodse manieren van vieren zouden kunnen leren. Of het omgekeerde ook geldt, laat ik hier in het midden. Het is aan joden om dat te bepalen.
Ten derde is het goed en belangrijk om onder ogen te blijven zien hoe het in verleden vaak mis gegaan is en dus ook nu weer mis kan gaan. Christelijke liturgievieringen zijn maar al te vaak bronnen van anti-judaïsme en zelfs antisemitisme geweest. De geschiedenis leert dat juist wanneer christenen elementen uit de joodse tradities overnemen, ze er gemakkelijk een anti-joodse draai aan geven. Hoe voorkom je dat dat weer gebeurt? Zelfkritisch blijven kijken naar je eigen liturgische tradities, is het devies.
En ten slotte: wie voor bepaalde mogelijkheden kiest, laat andere mogelijkheden liggen. Dat geldt ook voor joodse en christelijke rituelen. Wanneer christenen naar joodse rituelen kijken, ontdekken ze allicht mogelijkheden die ze niet benut hebben, maar wel zouden kunnen benutten. Uiteraard op hun eigen wijze!
___
Dit is het zesde en laatste artikel van een serie over Joodse rituelen. Klik hier voor deel 1, hier voor deel 2, hier voor deel 3, hier voor deel 4 en hier voor deel 5.
Gerard Rouwhorst is voorzitter van de Katholieke Raad voor het Jodendom
